مستند جنجالی «عمامه صورتی»؛ از امر به معروف طبقاتی تا ماموریت ناممکن حاج آقا صفری!
زیسان: مستند عمامه صورتی، به کارگردانی حسین شمقدری، اخیرا حاشیه‌سازی زیادی را به همراه داشته است. شمقدری که فرزند جواد شمقدری معاون سازمان سینمایی در دولت محمود احمدی نژاد است، قبل‌تر به خاطر ساخت مستند‌های مربوط به حوزه مسائل جنسی مورد توجه قرار گرفته بود، اما مستند جدید او در نوع بسیار جالب و قابل تامل است.
به گزارش «زیسان»، شخصیت اصلی عمامه صورتی یک روحانی است که می‌خواهد از دریچه نگاه باز خود فضایی را برای تعامل با زنان کم‌حجاب بگشاید. حسین شمقدری در صفحه توییتر (ایکس) خود درباره آخرین ساته خود نوشت: «امیدوارم این مستند بتونه یک طوفان راه بندازه تا ایشالا سیاست‌ها و رویه‌های غلط پیرامون مساله حجاب اصلاح شه.»
با این مقدمات در ادامه «زیسان» به بررسی کامل و دقیق بخش‌های مختلف این مستند پرداخته است.
حاج آقا صفری در مقام روحانی‌ای که می‌خواهد در میان جامعه باشد
حسین شمقدری، مستنداش را با صحنه‌ای چالش روحانی حسین صفری آغاز می‌کند که همه ورزشکار‌ها را به انجام حرکت «شنا» روی دو انگشت شست دست و یک شست پا دعوت می‌کند. بلافاصله گوینده متن مستند حاج آقای صفری را به عنوان روحانی‌ای معرفی می‌کند که با ورزش، آبدوریوچوگی و حرکات نمایشی می‌خواهد بگوید خیلی جذاب، باحال، فعال و مردمی است. اما بالافاصله گوینده دیدگاه بخشی از جامعه را می‌گوید که به حاج آقا یا همان علمای دینی توصیه می‌کنند بهتر است به جای این نوع فعالیت‌ها بهتر است به حجره بروند و درسشان را بخوانند. یا نهایتا در جامعه می‌آیند همان امر به معروف و ارشادشان را انجام بدهند.
دومین پرده از این مستند حاج آقا صفری را در حال ورود به یک کافه مدرن با حضور جوانان نشان می‌دهد. در این صحنه دو خانم یکی حجاب نیز بر سر ندارد نشسته با نگاهی عمیق به ورود حاج آقا خیره می‌شود و در نهایت خوش‌وبشی میان آقای صفری و این دو خانم صورت می‌گیرد. جالب این است که در این صحنه اطلاعات حاج آقا صفری در ارتباط با علاقه به قهوه موکا مورد تمسخر قرار می‌گیرد. یعنی به طور ناخودآگاه، ارتباط میان قشر روحانیت به عنوان نماد طیف سنتی جامعه با ظواهر مدرن همچون کافه‌نشینی و... عجیب معرفی می‌شود.
گفتگو‌های چالشی دختران حجاب برداشته با حاج آقا صفری
در پرده سوم مستند عمامه صورتی، حاج آقای صفری به متن جامعه برده می‌شود، اما نه برای تذکر دادن. او به میان طیف‌های مختلف می‌رود تا بداند در کف جامعه چه خبر است و مردم در مورد روحانیت چه فکر می‌کنند؟ در ادامه دخترانی بدون حجاب در مصاحبت با حاج آقا صفری نشان داده می‌شود. آقای صفری تلاش دارد متساهل‌ترین چهره را در برخورد با یک دختر بی‌حجاب نشان دهد، اما گوینده مستند دائما تلاش دارد او را در برابر چالش شرعی و دینی او یعنی امر به معروف و نهی از منکر قرار دهد.
در همین سکانس گفتگو‌های مردمی چالشی عجیب و جذاب میان یک دختر دانشجوی جوان و آقای صفری اتفاق می‌افتد. دانشجو می‌گوید ما همانند شما نیستیم بیکار باشیم و پول بگیریم. یعنی این تصور را القا می‌کند که روحانیون بدون انجام هیچ کار حقوق می‌گیرند که همین پرسش حاج آقا را ناچار می‌کند منبع درآمد روحانیون را خمس و زکات معرفی کند.
شمقدری در میانه گفتگو‌های حاج آقا صفری با دو خانم، وارد گود ماجرا شده و می‌پرسد آیا با نصیحت‌های حاج آقا امکان با حجاب شدن شما وجود دارد؟ یعنی می‌خواهد نتیجه مناظره میان دو طیف قائل به امر به معروف و طیفی که باوری جداگانه را دارند به نمایش بگذارد.
امر به معروف طبقاتی؛ تافته جدا بافته‌ای که هیچ محدودیتی را به رسمیت نمی‌شناسند
کارگردان عمامه صورتی در پرده جدید، ناگهان مخاطب را از فضای پارک و مصاحبت حاج آقا صفری با دختران پایتخت به فضایی جدید می‌برد. فضایی در شمال ایران (فریدون کنار). در این پرده او افرادی را نشان می‌دهد که فارغ از هیاهو‌های پایتخت و درگیری‌های فکری روزمره جامعه، دنیایی مجزا برای خود دارند. در اینجا این نکته مورد تاکید قرار می‌گیرد که عده‌ای از جامعه صرف داشتن پول هر کار که ممنوع است را انجام می‌دهند و هر کار که می‌خواهند را آزادانه انجام می‌دهند. حاج آقا صفری نیز با قاطعیت این مساله را بازگو می‌کند و می‌گوید محدودیت‌ها تنها متعلق به داخل شهر‌ها و مردم عادی است، اما عده‌ای محدودیتی برای خود نداشته و ندارند. در نهایت مستند از پدیده امر به معروف طیقاتی سخن می‌گوید. یعنی پول که داشته باشی، امر به معروف نمی‌شوی و آزاد هستی.
فریدون کنار کجا و قم کجا!
عمامه صورتی بعد از نمایش وضعیت شمال ایرانی و آن‌چه امر به معروف طبقاتی می‌خواند یکباره روایت را به سمت شهر قم می‌کشاند. جایی که یک شخص با بلندگو در حال امر به معروف کردن است تا زنان را به پوشیدن چادر ترغیب می‌کند. کارگردان در ادامه در مصحبت با حاج آقا صفری علما را بابت تغییر مسیر مونوریل از روی حرم زیر ذره بین می‌برد.
انتقاد از کاخ‌های ممنوعه
شمقدری در ادامه به کاخ‌های برجای مانده از دوران پهلوی ورود می‌کند. او سری به ویلا‌های مورد استفاده توسط ریاست جمهوری در لتیان و دیگر نقاط زده و از این مناطق که فیلمبرداری ممنوع است، فیلمبرداری هوایی نموده و از استفاده از آنها انتقاد کرده است.
حاج آقا صفری و چالش نماینده آقای علم‌الهدی شدن در مشهد
در پرده بعدی مستند حاج آقا صفری به مشهد می‌رود و خود را نماینده حجت الاسلام احمد علم الهدی امام جمعه شهر مشهد معرفی می‌کند. مستند قصد دارد دیدگاه مردم را نسبت به علم‌الهدی نشان بدهد. دوربین تعابیر تند مردم را به نسبت علم الهدی به نمایش می‌گذارد. در ادامه مستند حق تولیت امام جمعه مشهد با مسجد گوهرشاد و متعلقات آن را مورد انتقاد قرار می‌دهد. در ادامه فرمایشات مقام معظم رهبری نیز در دیدار با ائمه جمعه پیرامون عدم ورود به مسائل مدیریت موقوفه‌ها ضمیممه مستند می‌شود.
تعیقیب ماموران مخفی حجاب
در پرده بعدی مستند عمامه صورتی به سراغ با دوربین مخفی به سراغ یکی از واحد‌های پلیس که زنان بی‌حجاب را دستگیر می‌کند، می‌رود. کارگردان با افسر‌های پلیس صحبت‌های بسیار قابل تاملی ر انجام می‌دهد که بسیار قابل تامل است. نکته قابل تامل این است که افسر دایره سرقت به کار تعقیب و گریز در موضوع مقابله با بی‌حجابی وارد می‌شود.
حاج آقا صفری و مسئولیتی ناکام
سکانس پایانی عمامه صورتی به گفتگو‌های بی‌پایان و نافرجام حاج آقا صفری با مرم در کافه‌ها و مکان‌های عمومی اختصاص دارد. کارگردان در پیام پایانی طرفداران پوشش متفاوت را نیز مورد انتقاد جدی قرار می‌دهد که چگونه ظرفیت پذیرش یک گفت‌وگوی ساده و انتقاد از دیدگاهشان را ندارند. عمامه صورتی در پایان می‌گوید شمایی که می‌خواهید همه بروند چه تضمینی وجود دارد که زمانی مملکت دست تو نباشد، دیکتاتور و بی‌منطق نباشید؟ پایان بخش مستند نیز خستگی آقای صفری از ماموریت دشوار و پیچیده خود است.
عمامه صورتی زیر ذره‌بین منتقدان
برخی از کاربران شبکه ایکس واکنش‌های تندی به این مستند نشان داده اند.
کاربری درباره این مستند نوشت: «مستند عمامه صورتی علاوه بر متن شلخته و غیرعلمی، فرم ضعیف، سناریوی نامشخص، مستند نبودن به متون دینی و فقهی و عدم پاسخگویی مقتضی به شبهات مطرح شده، حاوی یک نکته عجیب و متناقض است؛ فردی که با رانت پدر و با حمایت ویژه برخی نهادها، امکان ساخت چنین تولیداتی را در -در راستای تئوریزه کردن مسئله بی حجابی و بی عفتی- یافته است، در فیلم مستندش از رانت می‌نالد و هواخاه امر به معروف و نهی از منکر مسئولین می‌شود.»
شخص دیگری نوشت: «حجاب را حجاب استایل استحاله می‌کند. روحانیت را عمامه‌های صورتی... به آخرالزمان خوش آمدید!
کاربر دیگری هم نوشت: «حیف که آدم باهوشی مثل حسین شمقدری چنین کار‌های ضعیفی بسازه!»
تحسین برخی کاربران از عمامه صورتی
در سوی مقابل منتقدان برخی کاربران نیز در فضای مجازی به تحسین و حمایت از عمامه صورتی اقدام کرده‌اند. برای نمونه یک کاربر در ایکس می‌نویسد:
«دیدن فیلم مستند شجاعانه و نقادانه #عمامه صورتی را به همه توصیه می‌کنم! یکی از مهم‌ترین دیالوگ‌های فیلم از نظر من این جمله بود:
نفوذی اولویت‌ها را عوض می‌کنه! افسر مبارزه با سرقت را می‌فرسته دنبال حجاب
کاربر دیگری نیز در ایکس چنین می‌نویسد:
عمامه صورتی، مستند که تایم کمش به شدت احساس می‌شد، ولی همین زمان کم هم خیلی خیلی نیاز جامعه بود. احتمالا تیزر این مستند را که آپلود کردم ببینید تا آخر برداشت شما از آخر این مستند خیلی مهمه و اونو به اشتراک بگذارید حتما. درباره نقد ساختار‌های سیاسی و اجتماعی در حوزه امر به معروف در کشور است.
مستندی که باید دیده شود!
ورای این که می‌توان از نظر داستان‌پردازی، کیفیت ساخت و نوع روایت‌ها ایراد‌های بی‌شماری را به کار جدید شمقدری وارد کرد، اما داستانی که او در این مستند بر آن انگشت گذاشته بسیار مهم و قابل توجه است. آن‌گونه که شمقدری در توئیتی در ایکس می‌نویسد: «امروز با نسلی طرف هستیم که برخیشون نه صدا و سیما می‌بینند و نه پای رسانه‌های داخلی می‌نشینند و کاملا تحت تاثیر اینترنشنال هستند.
آقای صداوسیما، باز هم قرار است فقط برای قشر خاصی برنامه‌سازی کنی؟
شمقدری در توییت دیگری با انتشار بخش جنجالی از این مستند نوشت: «ظاهرا گشت ارشاد مخصوص طبقه متوسط و پایین جامعه‌ست!» در مجموع این مستند نیازمند تحلیل و بررسی دقیق از سوی مسئولان و در پیش گرفتن رویکرد‌های جدید در مواجهه با اقشار مختلف جامعه است.
