واکنش‌ها به درگذشت «دولتمند خالف»؛ بدرود‌ ای خنیاگر چرخ و فلک پارسی

زی‌سان: درگذشت دولتمند خال (خالف)، استاد موسیقی سبک «فلک»، بسیاری از فرهیختگان ایران، افغانستان و به ویژه تاجیکستان را در سوگ و ماتم فرو برد و بسیاری نیز در شبکه‌های اجتماعی، همزمان با مراسم خاکسپاری او در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، به این خنیاگر پارسی ادای احترام کردند.

دولتمند در کولاب یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های جنوب تاجیکستان به دنیا آمد. اصالتا ختلانی بود و لهجه محلی ختلانی داشت، اما در اجرا‌ها او با رعایت معیار گفتاری تاجیکستان، گویش خود را به پارسی کلاسیک و میانه نزدیک می‌کرد.

مهدی جامی، روزنامه‌نگار که در باره دولتمند مستند «چرخ و فلک» را ساخته در شبکه ایکس او را به عرف تاجیک‌ها «استاد» دولتمند خال خطاب کرد و به یادش نوشت: «دوست عزیز و نایاب. هنرمند بزرگ تاجیکستان. از آن‌ها که زندگی و مرگ شان چشمه حیات است. به لایق شیرعلی خیلی علاقه داشت. در شعر مولوی غرق بود. به نازکی‌های زندگی مردم خود سخت آگاه بود. گرفتارش بود. میان جنگ و صلح. در جنگ برادرکشی زیاد عذاب کشید.»

یلدا ابتهاج در اینستاگرام در یادداشت کوتاهی با عنوان «شمس شکرریز تویی...» نوشت: «در چه دوره سختی قرار گرفته‌ایم. نسلی که ارزش‌ها و زیبایی‌ها را به نهایت رساند یکی یکی می‌روند. امروز که ما با نگرانی بیشتری از آنچه که با زمان ِ در‌گذر و حادثه به سختی حفظ شده‌است روبرو هستیم، این از دست دادن‌ها دیگر ساده نیست. زبان در موسیقی و آواز تو زبان من است؛ و افسوس که خالق و حافظی، چون تو را از دست دادیم.»

مجله بخارا و مدیرمسئولش، علی دهباشی در اینستاگرام او را «فخر» موسیقی تاجیکستان توصیف کرد و این ضایعه را به همسر و فرزندان استاد دولتمند خالف و همه اهالی موسیقی تسلیت گفت.

علی دهباشی، سردبیر و مدیرمسئول مجله فرهنگی بخارا در کنار دولتمند خالف

حمید راد، روزنامه‌نگار در اینستاگرام به یاد دولتمند نوشت: «اتحاد جماهیر شوروی که فروپاشید نغمه و نوای دولتمند نخستین رهاورد این فروپاشی برای ما ایرانیان بود. نسیم کوی یار و دیار آشنا با ساز و آوازش بر ما دمید. بوی جوی مولیان می‌تراوید از حنجره‌اش. او نزدیک آمده بود و می‌خواند، دام منم دانه منم و ما گرفتار دام و دانه‌اش شدیم. به ایران که می‌آمد تا فرودگاه به پیشوازش می‌رفتند و ما بدجور مخلص (هوادار) دولتش شدیم. امروز او رفته است و من زیر لب می‌خوانم: یار و نگار در برم، دور مشو، دور مشو...»

مرتضی گودرزی، نوازنده و خواننده موسیقی محلی که با استاد دولتمند دوستی نزدیکی داشت در اینستاگرام با تسلیت به جامعه موسیقی و شاگردان این فلک‌سرای شهیر، بخشی از اجرای خصوصی او را با اکاردئون به اشتراک گذاشت که به روی غزل «زندان زندگی» محمدحسین شهریار اجرا کرده بود.

تا هستم‌ای رفیق ندانی که کیستم/روزی سراغ وقت من آیی که نیستم/در آستان مرگ که زندان زندگیست/تهمت به خویشتن نتوان زد که زیستم.

عمر خیام نیشابوری، رباعی دارد که پاره اول آن چنین است:‌ ای چرخ فلک خرابی از کینه توست. در موسیقی، اما صوت فلک یا نوای فلک سبکی است که در نواحی جنوب تاجیکستان و شمال افغانستان اجرا می‌شود و از روزگاران کهن، سینه به سینه تا به امروز رسیده است.

فلک‌سرایان در این سبک مترادف ترانه‌سرایانی هستند که خطاب به چرخ گردون، رباعیات و دوبیتی‌های خود را می‌سرایند. گاه این چهارپاره‌ها از عارفان و شاعران برجسته است مثل ابوسعید ابوالخیر:‌ای چرخ بسی لیل و نهار آوردی/گه فصل خزان و گه بهار آوردی/مردان جهان را همه بردی به زمین/نامردان را بروی کار آوردی.

در غالب موارد فلک‌سرایان در این گفتگوی با فلک یا چرخ گردون از غم و شادی و یا آمال و آرزو‌های خود سخن می‌گویند و گاه به زبان ساده و مردمی همان رباعیات برجسته و یا دوبیتی‌های تازه‌تری می‌سرایند به ویژه آنکه ختلانی باشی مثل این قطعه:‌ ای چرخ فلک، مرا به چرخ آوردی/ کولاب بودم، مرا به بلخ آوردی/ کولاب بودم آب شیرین می‌خوردم/ از آب شیرین مرا به تلخ آوردی.

این نواختن و خواندن ابتدا آرام پیش می‌رود و در ادامه با تغییر مایه و ریتم موسیقی شاد و تند می‌شود. از همین روست که فلک را از عروسی گرفته تا خاکسپاری می‌توان اجرا کرد.

دولتمند می‌گفت: «بله من فلک سراییده‌ام، همان دوبیتی‌های همراه با ایمان و معرفت که به زبان عشق دل ببندند و در موی انسانیت خاری نخلد.»

اولین استادان دولتمند، پدرش محمدخان و برادرش نظرعلی بودند که بعد‌ها او را به کنسرواتوار و دانشکده هنر تاجیکستان سپردند. یادگیری «شش‌مقام»، مجموعه موسیقی دستگاهی تاجیکستان و ازبکستان که از مقام‎‌های بزرگ، راست، نوا، دوگاه، سه‌گاه و عراق تشکیل شده‌است کمک کرد که دولتمند کاملا با موسیقی عرفانی سرزمین خود آشنا شود و با بهره‌گیری از دانش موسیقایی شیوه‌های اجرایی تازه‌تری را ابداع کند.

سه گونه «فلک» در تاجیکستان رایج است که عبارتند از فلک دشتی، فلک راغی و فلک آزاد که اولی بیش از همه در میان مردم مرسوم است چرا که می‎‌توان فلک دشتی را بدون ساز هم خواند با همان دوبیتی‌هایی که کشاورزان زن و مرد به هنگام کشت و برداشت با آوازی رسا در مزارع می‎‌خوانند.

یکی از ویژگی‌های نوازندگی دولتمند که به ساز‌های دوتار، سه‌تار و قیچک مسلط بود، مدگردی‌های استادانه او از گوشه‌ای به گوشه دیگر بود که حتی گاه نمی‌گذاشت که ساز‌های کوبه‌ای از نواختن بیفتند و در همان هنگام کوک سازش را تغییر می‌داد و فراز و فرود موسیقی را می‌نواخت و می‌خواند.

در ایران دولتمند خالف را با آثاری مثل «بوم»، «بهار آمد»، «شاه پناهم بده»، «دور مشو» و «حیلت رها کن عاشقا» به خوبی می‌شناسند.

او بیشترین عمر خود را با اشعار مولانا و حالت‌های صوفیانه آن صرف کرد و از شعر و عرفان صائب تبریزی بهره گرفت. دولتمند در بیش از ۵۰ سال فعالیت حرفه‌ای و استادانه خود به گسترش فلک‌خوانی و فلک‌سرایی پرداخت و سرانجام در سال ۲۰۰۷ میلادی دولت تاجیکستان به نشانه حمایت از این سبک موسیقی، دهم اکتبر را در گاهشمار آن کشور روز «فلک» نامید.

دو سال قبل از آن، ژاک شیراک نشان طلایی کشور فرانسه را به دلیل استفاده از شعر‌های مولوی به دولتمند خالف اهدا کرد.

بدون شک دولتمند یکی از برجسته‌ترین فلک‌سرایان معاصر پارسی بود که نام و خاطره‌اش و آثارش هیچ‌گاه از اذهان فارسی‌زبانان زدوده نخواهد شد.

جسد دولتمند خال در آرامستان لوچاب شهر دوشنبه به خاک سپرده شد.

منبع: بی بی سی