چرا تهران به کانون گرد و غبار تبدیل شد؟
در هفته‌های اخیر، شهر تهران تحت تأثیر شدید پدیده گردوغبار قرار گرفته است. شاخص کیفیت هوا در برخی ایستگاه‌های سنجش تا سطح بی‌سابقه «۵۰۰» رسید که نشانگر وضعیت «بسیار خطرناک» و تهدید سلامت تمامی گروه‌های مردم بود. با وجود پیش‌بینی کاهش نسبی گردوغبار تا پایان هفته از سوی هواشناسی تهران، موج غبار سبب تعطیلی اجباری چند روزه برخی واحد‌های صنعتی و بروز محدودیت‌های تردد در خیابان‌های شهر شده است. مسئولان استان تهران نیز نشست‌های اضطراری بحران آلودگی هوا برگزار کرده و با اشاره به باد‌های شدید و استمرار انتقال گردوغبار از مناطق مجاور، تدابیر کوتاه‌مدت اضطراری را به اجرا گذاشته‌اند. لازم است نگاهی دقیق‌تر به ابعاد این بحران و ریشه‌های آن داشته باشیم.
علل و منشأ گردوغبار پایتخت
به گزارش زی سان به نقل از سازندگی مطالعات هواشناسی و گزارش‌های کارشناسی نشان می‌دهد که گردوغبار فعلی تهران حاصل دست‌کم دو عامل اساسی است. نخست، وزش باد‌های شدید منطقه‌ای در ماه‌های گرم سال است که پدیده گردوغبار را تشدید می‌کند. بررسی‌های سازمان محیط‌زیست و هواشناسی حاکی است در فصل بهار و تابستان به‌دلیل افزایش گرایش کانون‌های بیابان‌زایی و شدت نسبی باد‌ها توفان‌های گردوغبار در نواحی داخلی و برون‌استانی شکل گرفته و به پایتخت می‌رسند. ثانیاً تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های اخیر در برخی مناطق کشور موجب خشک شدن تالاب‌ها و کانون‌های جدید گردوغبار شده است.
به عنوان مثال منشا بسیاری از گردوغبار‌های اخیر تهران تالاب صالحیه در مرز استان‌های البرز و قزوین بوده که به علت برداشت غیرمجاز آب و کشاورزی بی‌ضابطه خشک شده و امروز خود به یکی از منابع اصلی ریزگرد‌های شهری تبدیل شده است. در داخل استان تهران نیز نقاطی در شهرستان‌های ملارد و ورامین به کانون گردوغبار تبدیل شده‌اند. این عوامل طبیعی- تا حدودی ناشی از مدیریت نامناسب منابع آب- با آلودگی حاصل از خودرو‌ها و معادن محلی (ذرات معلق) ترکیب می‌شوند تا شرایط اضطراری آلودگی هوا در پایتخت را رقم بزنند.
تفاوت آلودگی تابستانی با زمستانی
یک تفاوت مهم بین آلودگی فصل سرد و گرما وجود دارد. در زمستان به‌ویژه پدیده وارونگی دما باعث حبس آلاینده‌ها می‌شود که تا حدودی با کنترل منابع متحرک و ایستا قابل مهار است. اما در تابستان گردوغبار یک پدیده جوی طبیعی است که مهار مستقیم آن دشوار است. کارشناسان محیط زیست معتقدند برای مواجهه مؤثر با چنین شرایطی باید تمرکز را از کنترل موارد ثانویه به اصلاح ریشه‌ای منابع گردوغبار معطوف کرد. این یعنی همزمان با نظارت بر فعالیت معادن شن و ماسه و خودرو‌ها باید به احیای تالاب‌ها و اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی توجه ویژه داشت.
در واقع بازگرداندن «حقابه» تالاب‌های خشک شده و تقویت پوشش گیاهی نواحی بحرانی به همراه مدیریت یکپارچه منابع آب و افزایش همکاری‌های بین‌بخشی از راهکار‌های بلندمدتی است که سازمان محیط زیست و کارشناسان پیشنهاد داده‌اند. تا زمانی که این اقدامات در سطح منطقه‌ای (فراتر از استان تهران) به‌صورت پایدار انجام نشود، بحران گردوغبار بار‌ها تکرار خواهد شد.
جلسه اضطراری کارگروه
در پی تشدید آلودگی‌ها، جلسات اضطراری کارگروه شرایط اضطرار آلودگی هوا در استانداری تهران برگزار شد. با این حال سرپرست معاونت محیط‌زیست انسانی استان تهران اعلام کرد که با توجه به کاهش نسبی ذرات معلق در هوا، تصمیم به تعطیلی گسترده ادارات تهران گرفته نشد. در عوض، تصمیم بر تعطیلی کارخانه‌های شن و ماسه پرگردوغبار در سراسر استان از روز دوشنبه ۱۶ تیر تا چهارشنبه ۱۸ تیر ۱۴۰۴ و استقرار تیم‌های آمادگی اورژانس در میادین اصلی شهر بود تا در صورت ضرورت خدمات پزشکی فوری ارائه شود.
همچنین محدودیت‌هایی برای تردد خودرو‌های پرآلاینده (به ویژه با ذرات معلق PM ۲.۵) اعمال شده است.
ادارات محیط‌زیست و مدیریت بحران از مردم خواسته‌اند که در روز‌های آلوده از تردد غیرضروری پرهیز کنند و گروه‌های حساس (سالمندان، کودکان، زنان باردار و بیماران قلبی- تنفسی) در خانه بمانند. استفاده از ماسک مناسب در فضای باز نیز به شدت توصیه شده است تا آسیب‌های حاد ناشی از استنشاق ذرات گردوغبار کاهش یابد. مدیران بحران استان نیز با اشاره به پیش‌بینی بهبود کیفیت هوا تا پایان هفته بر رعایت کامل نکات ایمنی تأکید و اعلام کردند که همچنان شاخص‌ها رصد می‌شود تا در صورت شدت اوضاع، تصمیمات جدید اتخاذ شود. این تدابیر اضطراری، هر چند برای کنترل موج فعلی ضروری است، اما تنها راهبردی موقتی است و برای کاهش پایداری بحران لازم است به راه‌حل‌های بلندمدت بیندیشیم.
ریسک‌های بهداشتی
اثرات بهداشتی آلودگی شدید هوا به‌ویژه ذرات گردوغبار بسیار جدی است. مطالعات سازمان جهانی بهداشت (WHO) نشان داده، ذرات معلق به ویژه ریزگرد‌ها می‌توانند اثرات سرطان‌زایی داشته و منجر به مشکلات ریوی و قلبی-عروقی طولانی‌مدت شوند. در واقع زمانی که شاخص AQI به مرز بحران می‌رسد، تمام گروه‌های سنی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین هشدار و اعلام وضعیت بحرانی از سوی سازمان محیط زیست و استانداری اقدامی ضروری است.
اما از منظر تحلیل کارشناس محیط‌زیست، این بحران به شدت انسان‌ساخت است: خشک شدن تالاب‌ها و گسترش فعالیت‌های کشاورزی و عمرانی در حاشیه شهر‌ها بدون برنامه‌ریزی، عوامل اصلی بروز کانون‌های گردوغبار بوده‌اند؛ بنابراین علاوه بر اقدامات سریع و کوتاه‌مدت باید بر سیاست‌گذاری درست و مدیریت پایدار منابع محیطی متمرکز شویم.
چه کنیم؟
در جلسات کارشناسی و مطبوعاتی اخیر، مجموعه‌ای از راهکار‌های میان‌مدت و بلندمدت برای کنترل و کاهش بحران گردوغبار در تهران مطرح شده است. نخستین و شاید اساسی‌ترین پیشنهاد، بازگرداندن حقابه به تالاب‌های خشک شده، از جمله تالاب صالحیه، است. این تالاب‌ها که در گذشته نقش مهمی در تعادل اکولوژیکی منطقه داشته‌اند، امروز به دلیل قطع جریان آب و توسعه بی‌ضابطه کشاورزی به کانون‌های فعال گردوغبار تبدیل شده‌اند. احیای آنها از طریق تأمین آب کافی، نه‌تنها به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند بلکه مستقیماً از برخاستن ریزگرد‌ها جلوگیری خواهد کرد.
در کنار آن، اجرای پروژه‌های گسترده بیابان‌زدایی و تقویت پوشش گیاهی در مناطق بحرانی- به‌ویژه در غرب و جنوب استان تهران و نواحی مجاور- به عنوان راهبردی مکمل مطرح شده است. کاشت گونه‌های مقاوم به خشکی و تثبیت خاک با همکاری نهاد‌هایی نظیر اداره کل منابع طبیعی می‌تواند از فرسایش بیشتر خاک جلوگیری کرده و مانعی طبیعی در برابر انتقال ریزگرد‌ها ایجاد کند. از سوی دیگر، کارشناسان محیط زیست بر لزوم اصلاح سوخت و کاهش آلاینده‌های متحرک تأکید دارند.
با توجه به سهم بالای خودرو‌های فرسوده و دیزلی در تولید ذرات معلق، ارتقای استاندارد سوخت، حذف تدریجی موتور‌های دیزلی پرآلاینده و محدود کردن تردد وسایل نقلیه فرسوده از اقداماتی است که باید در چارچوب سیاست‌های کنترل آلودگی در نظر گرفته شود. در بُعد مدیریتی و اطلاع‌رسانی نیز توسعه یک سامانه هشدار سریع و انتشار داده‌های دقیق و به‌موقع درباره وضعیت کیفیت هوا ضروری است. چنین سامانه‌ای می‌تواند علاوه بر افزایش آمادگی عمومی به اجرای اقدامات پیشگیرانه از سوی دستگاه‌های امدادی، آموزشی و بهداشتی کمک کند. اطلاع‌رسانی موثر در مورد ریسک‌های بهداشتی به‌ویژه برای گروه‌های حساس از جمله سالمندان و کودکان، یکی از وظایف مغفول مانده مدیریت بحران در کشور است که باید مورد بازنگری قرار گیرد.
در نهایت، بخش مهمی از بحران گردوغبار تهران منشأ فرامنطقه‌ای دارد. به همین دلیل تقویت دیپلماسی محیط‌زیستی و پیگیری اجرای توافقات دوجانبه و چندجانبه با کشور‌های همسایه، به‌ویژه عراق، برای مهار کانون‌های خارجی گردوغبار اهمیت ویژه‌ای دارد.
در مجموع، تجمیع این راهکار‌ها در قالب یک برنامه ملی- استانی، همراه با تخصیص بودجه کافی و اراده اجرایی در نهاد‌های مسئول می‌تواند از تکرار مداوم این بحران جلوگیری کند. به گفته مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست تهران، چنانچه نهاد‌های منابع طبیعی، آب منطقه‌ای، کشاورزی و مدیریت شهری هم‌راستا و هماهنگ عمل نکنند، اقدامات پراکنده و مقطعی، تأثیر قابل ملاحظه‌ای در کنترل گردوغبار نخواهند داشت.
