ایسلند و آغاز عصرِ آتشفشان‌!

زی‌سان: این بار شهر گرینداویک که از ساکنان تخلیه شده در امان ماند، اما سنگ‌های مذاب زیرساخت‌های شهر را تخریب کردند. لوله‌ای که آب گرم را برای هزاران ساکن آن منطقه تامین می‌کرد و جاده‌ای که به سمت جاذبه توریستی «مرداب آبی» می‌رود تخریب شدند. 

به گزارش زی‌سان، این سومین فوران کوتاه مدت در شبه جزیره ریکیانِس از دسامبر ۲۰۲۳ و ششمین فوران از سال ۲۰۲۱ محسوب می‌شود. دانشمندان تصور می‌کنند این فقط شروع دوره‌ای از فعالیت‌های آتشفشانی است که می‌تواند برای دهه‌ها یا حتی قرن‌ها ادامه داشته باشد.

چه اتفاقی افتاده است؟

ایسلند با آتشفشان‌ها غریبه نیست چرا که یکی از فعال‌ترین مکان‌های آتشفشانی در جهان است به این دلیل که این کشور در بالای یک نقطه حساس زمین شناسی قرار گرفته، جایی که توده‌های مواد مذاب اعماق زمین به سمت سطح بالا می‌آیند. 

ایسلند همچنین در مرز بین صفحات تکتونیکی اوراسیا و آمریکای شمالی قرار دارد. این صفحات به آرامی از یکدیگر جدا می‌شوند و فضایی را برای سنگ مذاب داغ - یا ماگما - ایجاد می‌کنند تا به سمت بالا جریان یابند. همانطور که ماگما در زیر زمین جمع می‌شود، فشار افزایش می‌یابد تا زمانی که به دلیل یک فوران سطح زمین را می‌شکافد (در این مرحله سنگ داغ گدازه نامیده می‌شود).

بیش از ۱۰۰ آتشفشان در سراسر ایسلند وجود دارد و بیش از ۳۰ آتشفشان در حال حاضر فعال هستند. اما آخرین باری که شبه جزیره ریکیانس جریان گدازه‌ای را تجربه کرد صد‌ها سال پیش بود که احتمالا از اوایل قرن هشتم یا نهم شروع شده و تا سال ۱۲۴۰ ادامه داشته است.

اکنون فوران‌ها دوباره شروع شده اند. اما پرسش این است که چرا در این بین یک شکاف ۸۰۰ ساله وجود دارد؟

پروفسور «تامسین ماتر»، دانشمند زمین‌شناسی از دانشگاه آکسفورد توضیح می‌دهد: «در طول دوره زمین‌شناسی، صفحات تکتونیکی تقریباً با سرعتی که ناخن‌های شما رشد می‌کنند، چند سانتی‌متر در سال از هم جدا می‌شوند. اما به نظر نمی‌رسد که آن‌ها آرام آرام از هم جدا شوند بلکه آن‌ها از طریق تکانه‌هایی با فعالیت زیاد حرکت می‌کنند و این احتمالاً همان چیزی است که ما در حال حاضر در ریکیانِس می‌بینیم». 

صخره‌های این منطقه می‌توانند حتی چیز‌های بیشتری از گذشته را آشکار کنند. آن‌ها الگویی از دوره‌هایی آرام را نشان می‌دهند که حدود ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد و پس از آن فوران‌هایی شروع می‌شود که برای چند قرن ادامه می‌یابند.

پروفسور ماتر توضیح می‌دهد: «شواهدی درباره حدود سه مورد از این نوع چرخه‌ها در ۴۰۰۰ سال گذشته در این منطقه وجود دارد؛ بنابراین این موضوع در حال حاضر به همان شکلی پیش‌رود که انتظار می‌رود و اکنون آنچه انتظار ما را می‌کشد مجموعه‌ای از این فوران‌های نسبتا کوچک و نسبتا کوتاه مدت در سال‌ها و دهه‌های آینده است.». 

بررسی چگونگی پیش‌بینی زمان وقوع فوران‌ها یکی از نگرانی‌های کلیدی برای ایسلند در حال حاضر است - به خصوص که شهر گرینداویک و تأسیسات انرژی زمین گرمایی - تأسیسات کلیدی زیرساخت‌های ملی - در منطقه خطر قرار دارند.

دکتر «یوجینا ایلینسکایا» آتشفشان شناس از دانشگاه لیدز می‌گوید: «اکنون که فوران‌ها در حال تکرار هستند، دانشمندان تصور بسیار بهتری از آنچه در حال وقوع است دارند». وی توضیح می‌دهد: «دانشمندان نحوه متورم شدن زمین به دلیل بیرون آمدن ماگما از اعماق زیرزمین را ردیابی کرده اند و در حال حاضر می‌توانند با قطعیت بسیار بیشتری می‌توانند بگویند که چه زمانی ماگما شروع به نفوذ به زمین می‌کند.». 

اما تعیین دقیق محل وقوع فوران دشوارتر است. به عنوان مثال، این آتشفشان‌های مخروطی شکل مانند کوه اتنای ایتالیا نیستند، جایی که گدازه‌ها در مکان کم و بیش یکسانی بیرون می‌آیند. در شبه‌جزیره ریکیانِس، ماگما به صورت آزادتری در زیر یک ناحیه بزرگ‌تر نگه داشته می‌شود - و از طریق شکاف‌ها - یا شکاف‌هایی - که می‌تواند کیلومتر‌ها طول داشته باشد فوران کند.

مقامات ایسلند در حال ایجاد موانع بزرگ در اطراف شهر و تأسیسات انرژی زمین‌گرمایی هستند و این موانع در مهار گدازه نسبتا خوب عمل می‌کنند. اما اگر شکافی در داخل موانع باز شود - همانطور که در ماه ژانویه و در شهر گرینداویک اتفاق افتاد و در نتیجه آن برخی از خانه‌ها ویران شدند کار زیادی نمی‌توان کرد. دوره طولانی فوران آتشفشانی عواقب بزرگی برای ایسلند خواهد داشت.

دکتر ایلینسکایا توضیح می‌دهد: «این پرجمعیت‌ترین بخش ایسلند است – بنابراین ۷۰ درصد جمعیت در فاصله ۴۰ کیلومتری یا بیشتر از آتشفشان زندگی می‌کنند و اینکه تمام زیرساخت‌های کلیدی در همین ناحیه قرار دارد مانند فرودگاه بین المللی، نیروگاه‌های بزرگ انرژی زمین گرمایی و بسیاری از زیرساخت‌های توریستی که بخش بزرگی از اقتصاد ایسلند را تشکیل می‌دهد.

قطع شدن جاده‌های کلیدی توسط جریان گدازه و آلودگی هوای ناشی از فوران‌ها تنها برخی از خطرات فوران آتشفشان است. دکتر ایلینسکایا می‌گوید، ریکیاویک، پایتخت کشور نیز این پتانسیل را دارد که تحت تأثیر قرار گیرد.

یکی از سناریو‌هایی که برای ریکیاویک (پایتخت ایسلند) خطرناک است حرکت فوران‌ها در امتداد شبه جزیره به سمت شرق است. جریان‌های گدازه‌ای از ۱۰۰۰ سال پیش از آخرین چرخه‌ی فوران وجود دارد که در ریکیاویک کنونی نیز مشاهده شده است، بنابراین بر اساس آن غیرممکن نیست که جریان‌های گدازه در فوران‌های آینده به آنجا سرازیر شوند؛ بنابراین آیا راهی برای پیش بینی آنچه در بلندمدت اتفاق می‌افتد وجود دارد؟

دانشمندان در حال بررسی تعدادی از سیستم‌های آتشفشانی مختلف هستند که در سراسر شبه جزیره قرار دارند. دکتر «دیو مک‌گاروی» از دانشگاه لنکستر توضیح می‌دهد که در آخرین چرخه، اولین فوران‌ها به صورت سیستمی در شرق شروع شد و به سمت غرب حرکت کرد. 

این بار، اولین فوران‌ها - که در سال ۲۰۲۱ شروع شد - در سیستمی اتفاق افتاد که بیشتر در وسط شبه جزیره قرار دارد. «این سیستم اکنون به نظر می‌رسد که کاملاً خاموش شده و هیچ نشانه روشنی از تجمع ماگما در زیر آن وجود ندارد. ما نمی‌دانیم که آیا این موقتی است یا اینکه دائمی است و ممکن است هرگز دوباره در این چرخه فوران نکند». 

فوران‌های اخیر که از دسامبر آغاز شد، اکنون در سیستم همسایه و کمی دورتر به سمت غرب هستند. دکتر مک‌گاروی می‌گوید که دانشمندان می‌توانند تصور کنند که چه مقدار ماگما در زیر زمین نگهداری می‌شود و اینکه آیا احتمال دارد از گرینداویک و نیروگاه به سیستم آتشفشانی همسایه دیگری منتقل شود یا خیر. «اگر آن‌ها شاهد کاهش سرعت ورودی ماگما باشند، این نشانه‌ای از این خواهد بود که شاید شروع به خاموش شدن کند و اگر چنین است ممکن است چند ماه طول بکشد تا کاملاً از بین برود». 

«پس سوال اصلی این است که آیا این یک آرامش موقت است یا اینکه در واقع پایان این مرحله از فعالیت است ما در این نقطه از بحث کاملا در قلمروی ناشناخته قرار داریم.» دانشمندان با هر فوران بیشتر یاد می‌گیرند، اما همچنان با شروع یک دوره آتشفشانی جدید، ابهام زیادی برای ایسلند وجود دارد.