آنالیز زلزله‌های تهران؛ «سکون لرزه‌ای» تهران خطرناک است؟

آدرس‌های وقوع ۱۳۴زمین‌لرزه ریز و درشت در پهنه ۷۵۰۰کیلومتر مربعی به مرکزیت کلان‌شهر تهران طی ۱۸سال گذشته، روی یک نقشه مستطیل‌شکل، مرئی شدند تا وضعیت گسل‌های فعال پایتخت مورد بررسی قرار بگیرد.

به گزارش دنیای اقتصاد؛ این نقشه که توسط زلزله‌شناس ایرانی تهیه شده است، مشخص می‌کند محدوده شرقی استان تهران، «منطقه پرزلزله» و خود پایتخت «منطقه بسیار کم‌زلزله» در این پهنه است. تعداد پایین زلزله‌های داخل محدوده تهران که «سکون لرزه‌ای» را بیان می‌کند، اما با وجود گسل‌های جوان همخوانی ندارد. در این بررسی، دو فرضیه مطرح شده است.

موقعیت وقوع ۱۳۴ زلزله در استان تهران طی ۱۸ سال اخیر

روند بلندمدت «زمین‌لرزه‌های ریز و درشت» در محدوده استان تهران با انجام یک پایش علمی، به شناسایی «جغرافیای پرلرزه و کم لرزه» در پهنه ۷۵۰۰ کیلومترمربعی به مرکزیت پایتخت منجر شده که همین دودستگی لرزه‌ای از نگاه زلزله شناس ایرانی، «آلارم لرزه ای» برای کلان شهر تهران محسوب می‌شود.

طی ۱۸ سال منتهی به بهمن ۱۴۰۲، در منطقه‌ای مستطیل شکل به طول ۱۵۰ و عرض ۵۰ کیلومتر -با لحاظ قرارگیری «مرکز تهران» در تقاطع این مستطیل- تعداد ۱۳۴ زمین لرزه با بزرگی بالای ۲.۵ ریشتر به وقوع پیوسته است که بررسی موقعیت این زمین لرزه‌ها برای «تحلیل اوضاع آینده» قابل اهمیت است.

علی بیت اللهی با تهیه نقشه وقوع این ۱۳۴ زمین‌لرزه که داده‌های آن از مرکز لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران استخراج شده است، پس از بررسی و آنالیز محتوا، کانون زمین لرزه‌ها را محدوده شرق استان تهران معرفی کرد.

بررسی‌های این زلزله شناس ایرانی نشان می‌دهد، طی ۱۸ سال اخیر ۷۵ درصد زمین لرزه‌های ثبت‌شده در استان تهران، مربوط به محدوده شرق استان است که پراکندگی زلزله‌ها روی تصویر نقشه نیز این یافته را تایید می‌کند.

با این حال، محدوده کم لرزه در این نقشه، همان محدوده کلان شهر تهران است که طی این مدت کمتر از ۱۰ درصد از ۱۳۴ زلزله رخ‌داده، در این محدوده یا همان پایتخت به ثبت رسیده است.

در این بررسی یک تضاد رفتاری در موضوع زلزله تهران به چشم می‌خورد به این معنا که «در شرایطی که تهران پر از گسل فعال است، چرا این کلان شهر در مقایسه با اطراف خود یعنی مناطق دیگری از استان تهران که بیرون از پایتخت است، به عنوان پهنه کم زلزله این نقشه ظاهر شده است؟»

«دنیای‌اقتصاد» برای پاسخ به این پرسش، با علی بیت اللهی گفتگو کرد و نتایج این گفتگو مشخص می‌کند، کارنامه ۱۸ سال اخیر زمین لرزه‌های استان تهران را می‌توان با دو فرضیه خوش بینانه و بدبینانه تحلیل کرد که البته «حساسیت موضوع زمین‌لرزه» ایجاب می‌کند، همواره فرضیه دوم مورد توجه سیاستگذاران قرار بگیرد. تهیه کننده نقشه زلزله‌های ۱۸ساله استان تهران معتقد است، از یک سو «وجود ۲۷ گسل جوان در محدوده کلان شهر تهران که ترکیبی از حداقل ۵ گسل اصلی و تعداد قابل‌توجهی گسل فرعی (گسل‌های با طول کمتر از ۱۰ کیلومتر) است» و از سوی دیگر «وقوع بسیار پایین زلزله در پایتخت»، می‌تواند پیام «سکون لرزه ای» را درباره کلان شهر تهران مخابره کند.

«سکون لرزه ای» چیست؟

در این بررسی و براساس تحلیل زلزله شناس ایرانی، «سکون لرزه ای» الزاما پیام دارای جنبه مثبت تلقی نمی‌شود، چون علائم ظاهری در سطح زمین (آبرفت ها) در مناطقی از تهران که با گسل‌های جوان در ارتباط است، «وجود تنش در محدوده تهران» را تایید می‌کند. این علائم همان «شکل خاک‌های سطحی و آبرفتی» است که بیش از ۲۰ مورد از آن‌ها در محدوده مناطق ۲۲گانه کلان شهر تهران شناسایی شده و یک نمونه آن در گسل «ونک پارک» واقع در ضلع جنوبی اتوبان همت عکس برداری شده است.

به این ترتیب، در زیر سطح زمین تنش‌های لرزه‌ای در حال ایجاد است، اما از آنجا که این تنش‌ها با «زمین لرزه‌های خفیف و خرد یا کوچک و متوسط» آزاد نمی‌شود، مطابق فرضیه بدبینانه می‌توان این وضعیت را «تجمع تنش لرزه ای» تحلیل کرد به‌طوری‌که تنش‌ها به عنوان نیروی زیاد در پوست زمین در محدوده کلان شهر منجر به فعالیت حرکتی صفحات گسلی نشده است.

بیت اللهی این «تجمع تنش» در پایتخت را تحت عنوان «قفل شدگی گسل ها» توصیف می‌کند که با وجود گسل‌های کاری و فعال در این محدوده، احتمال دارد در اثر زلزله احتمالی در آینده، نیروی آزادشده حاصل از این انباشت تنش، قوی ظاهر شود. زلزله شناس ایرانی با چنین هشدار لرزه‌ای از بررسی‌هایی که درباره نقشه ۱۸ساله زمین لرزه‌های تهران و استان تهران انجام داده است، خطاب به سیاستگذاران توصیه می‌کند با لحاظ همین فرضیه بدبینانه لازم است دستگاه‌های دقیق پایش «تغییر شکل پوسته زمین» در محدوده شهر تهران برای رفتارشناسی و آنالیز گسل‌های جوان نصب و فعال شود تا پایتخت برای هر نوع احتمال وقوع زلزله بزرگ در اثر آزاد شدن احتمالی تنش‌های انباشت، «آمادگی و تاب آوری» لازم را داشته باشد.

در این بررسی تصریح شده است، «تعداد رخداد‌های لرزه‌ای به مراتب کمتر واقع در محدوده شهری تهران، با توجه به وجود گسله‌های کاری و فعال متعدد واقع در آن، بی‌گمان معرف سکون لرزه‌ای نسبی تهران و احتمالا قفل‌شدگی گسله‌ها و تجمع تنش است که ضرورت پایش دقیق لرزه‌ای تهران را گوشزد می‌کند.»

بیت اللهی مدیر بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید براینکه پیش‌بینی زلزله در حال حاضر امری غیرممکن است و حتی کشور‌هایی مثل ژاپن که پیش قراولان دانش زلزله شناسی محسوب می‌شوند نیز چنین ادعایی را ندارند، معتقد است:، اما حتما نباید سکون لرزه‌ای گسل‌های تهران ما را فریب دهد کمااینکه گسل آناتولی مسبب زلزله مرگبار ترکیه سال‌ها در سکون لرزه‌ای قرار داشت.