بی‌آبی در ترکیه؛ «آب که وصل می‌شود، انگار گنج پیدا کرده‌ایم»
حرف‌های فیگن اونور، ساکن محله ینی فوچا، تصویری واضح از بحران آب در ازمیر ارائه می‌دهد. «آب که وصل می‌شود، انگار گنج پیدا کرده‌ایم، همه به طرف خانه می‌دویم.»
فیگن اونور که از سال ۱۹۸۴ در همین محله زندگی می‌کند، می‌گوید تاکنون هرگز بحران بی‌آبی به این شکل ندیده است.
در این منطقه بیشتر خانه‌ها و آپارتمان‌ها منبع ذخیره آب دارند. در گذشته وقتی آب به طور موقت قطع می‌شد، با استفاده از این مخازن و صرفه‌جویی در مصرف، مشکل قابل مدیریت بود.
اما وقتی در ماه ژوئیه چند روز پیاپی آب قطع شد، مخازن هم خالی شدند.
«از وقتی مخازن خالی شده‌اند، یک هفته می‌گذرد. آب بسته‌بندی‌شده در بطری‌های بزرگ می‌خریم و سعی می‌کنیم مخازن‌مان را پر کنیم. همسایه‌هایی داریم که در خانه‌شان بیمار یا چهار بچه دارند و ما برایشان آب می‌بریم.»
وقتی از شهرداری دلیل کم‌آبی را پرسیدیم، پاسخ دادند: «چند هفته پیش در فوچا آتش‌سوزی‌هایی رخ داد و، چون دریا دور بود، آتش‌نشانی و هواپیما‌های اطفای حریق مجبور شدند آب را از سد‌ها تامین کنند. از آن زمان بارندگی نداشتیم و احتمال می‌رود این مشکل تا سپتامبر ادامه داشته باشد.»
اونور می‌گوید: «همین که چند قطره آب از شیر می‌چکد، همه با عجله به هم خبر می‌دهند. اما آن‌قدر کم است که حتی یک سطل هم پر نمی‌شود تا بتوان آن را در توالت ریخت. در اغلب مناطق گردشگری، سطح آب سد‌ها به زیر بیست درصد رسیده است.»
بیشتر سد‌هایی که ذخیره آبشان به زیر ۲۰ درصد رسیده، در مناطقی قرار دارند که در فصل تابستان گردشگران زیادی را جذب می‌کنند.
فیگن اونور می‌پرسد: «وقتی این مناطق ظرفیت کافی ندارند، چرا اجازه ساخت‌وساز‌های گردشگری و مسکونی داده می‌شود؟»
دکتر فولیا آیدین-کاندمیر، پژوهشگر مستقل، می‌گوید افزایش مصرف آب با ورود گردشگران، بار زیادی به مردم بومی تحمیل کرده است: «برنامه‌ریزی‌های مبتنی بر جمعیت ساکن واقع‌بینانه نیست، چون گردشگرانی هستند که رفت‌وآمد دارند یا برای مدت طولانی اقامت می‌کنند. مثلا آنتالیا با جمعیتی حدود ۲/۷ میلیون نفر، در بهار و تابستان جمعیتی نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارد. یعنی آبی که برای ۲/۷ میلیون نفر در نظر گرفته شده، باید در فصل توریستی برای ۱۴ میلیون نفر هم کافی باشد.»
«بحران آب دیگر پشت در خانه نیست، بلکه وارد خانه شده است»
از کارشناسان پرسیدیم: «آیا ممکن است در برخی مناطق ترکیه فقر آب آغاز شده باشد؟ آیا این مناطق را می‌توان جزو مناطق دچار خشکسالی به شمار آورد؟»
دکتر دواوکان دوغو یاواشلی، استاد جغرافیا، وضعیت موجود را این‌گونه تشریح می‌کند: «این فقط یک احتمال نیست، بلکه واقعیتی تلخ است. در واقع باید عبارت 'ممکن است شروع شده باشد' را که در سوالتان آمده، اصلاح کرد؛ چون فقر آب منطقه‌ای خیلی وقت است آغاز شده است. این بحران دیگر پشت در خانه ما نیست، بلکه وارد خانه‌های ما شده است.»
به نظر دکتر یاواشلی، مناطقی در ترکیه که دارای ویژگی‌های اقلیمی نیمه‌خشک هستند، مانند حوضه قونیه، اطراف دریاچه نمک، و جنوب شرق آناتولی، به صورت پایدار مستعد خشکسالی هستند.
«تغییرات اقلیمی باعث شده که کمربند آب‌وهوایی مدیترانه به تدریج به سوی شمال حرکت کند. نتیجه‌اش این است که مناطقی اطراف دریای مدیترانه و دریای اژه که پیش‌تر اقلیمی مرطوب‌تر داشتند، اکنون با خشکسالی‌های بیشتر و شدیدتری روبه‌رو هستند.»
استادی که به شهرداری کلان‌شهر ازمیر و شهرداری‌های مناطق دیگر درباره مصرف آب مشاوره می‌دهد و به دلیل همکاری فعال با شهرداری‌ها نمی‌خواهد نامش فاش شود، می‌گوید تاثیر تغییرات اقلیمی در مقیاس محلی بسیار ملموس‌تر احساس می‌شود.
او می‌گوید: «افزایش روزافزون مصرف آب و محدودیت تامین آب از سد‌ها باعث شده شهرداری‌ها در شرایط بسیار دشوار و تحت فشار شدید قرار بگیرند.»
این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد که شهرداری‌ها بودجه‌ای متناسب با جمعیت رسمی‌شان دارند و این بودجه تنها برای ارائه راه‌حل‌های موقتی در زمینه آب کافی است، در حالی که در فصل تابستان و با ورود گردشگران، جمعیت تا چهار یا پنج برابر افزایش می‌یابد؛ بنابراین با چنین منابع محدودی نمی‌توان راه‌حل‌های پایدار و بلندمدت برای این جمعیت ارائه کرد.
این تصویر از سد تاهتالی مربوط به ۱۱ ژوئیه است که سطح آب به ۱۰/۶ درصد رسیده بود. در اواخر ژوئیه، سطح آب سد به زیر ۱۰ درصد سقوط کرد
«خشکسالی و قطعی آب به وضعیتی دائمی تبدیل شده است»
اداره کل آب و فاضلاب ازمیر، هفته‌هاست در وبسایت خود هشدار داده است که «به دلیل مصرف بالای آب و افت سطح آب در چاه‌ها، در برخی محله‌ها با قطعی آب مواجه خواهیم بود». همچنین فهرست مناطقی را که آب آنها در روز‌ها و ساعت‌های خاصی قطع می‌شود، منتشر کرده است.
در موغله، قطعی‌های آب بدون برنامه‌ریزی قبلی روزانه تا هشت ساعت طول می‌کشد.
در آنتالیا، بخش شکایات شهرداری مملو از گزارش‌هایی درباره قطعی‌های ناگهانی آب است که گاهی چند ساعت و گاهی چند روز ادامه پیدا می‌کنند.
آیدین کاندمیر می‌گوید حدود ۹۸ درصد از آب آشامیدنی آنتالیا وابسته به آب‌های زیرزمینی است که این منابع عمدتا از بارش‌ها و ذوب شدن برف در آن مناطق تغذیه می‌شوند.
بر اساس پژوهش‌ها، در سال‌های اخیر برف زودتر از زمان معمول ذوب می‌شود و این مسئله باعث شده منابع آب زیرزمینی به موقع و به اندازه کافی تجدید نشوند.
«در سال‌های اخیر، میزان بارندگی به طور کلی کاهش یافته است؛ یعنی نسبت به گذشته با اقلیمی خشک‌تر روبه‌رو هستیم. اما در کنار این کاهش، بارش‌های کوتاه‌مدت و شدید نیز رخ می‌دهد. به دلیل گسترش سطح‌های نفوذناپذیر در شهرها، آب باران به درون زمین نفوذ نمی‌کند و قادر به تامین منابع زیرزمینی آب نیست.»
دکتر یاواشلی هشدار می‌دهد: «در نظر گرفتن این وضعیت به‌عنوان یک «مشکل موقتی تابستانی» متاسفانه بزرگترین اشتباه است. هر سال با سال قبل تفاوت دارد. این نوسانات اقلیمی است و طبیعی به شمار می‌رود. اما ما اکنون فراتر از این مرحله هستیم و با روندی پایدار روبه‌رو شده‌ایم که ماهیت اصلی سیستم اقلیمی را تغییر می‌دهد؛ یعنی تغییرات اقلیمی.»
«خشکسالی و قطعی آب دیگر نادر و استثنایی نیست؛ بلکه به وضعیت دائمی و پایداری تبدیل شده که باید خود را با آن وفق دهیم.»
تغییرات اقلیمی در منطقه جنوب شرق آناتولی نیز موجب خشکسالی شده است؛ برخی دریاچه‌ها در منطقه مازی‌داغی استان ماردین کاملا خشک شده‌اند – ۴ ژوئیه ۲۰۲۵
هشدار درباره وضعیت بحرانی
کشور‌هایی که سرانه آب قابل استفاده سالانه آنها کمتر از ۱۷۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر است، در وضعیت تنش آبی قرار دارند.
اگر سرانه سالانه آب قابل استفاده به کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب برسد، آن کشور دچار فقر آبی است.
در گزارش اقلیمی سازمان ملل که امسال منتشر شده، آمده است که ترکیه با خطر جدی روبه‌رو است و ممکن است تا سال ۲۰۳۰ از جایگاه «کشور دچار تنش آبی» به رده «کشور فقیر آبی» سقوط کند.
بر اساس گزارش «اتاق مهندسان محیط زیست» میانگین سالانه آب قابل استفاده برای هر نفر در ترکیه حدود ۱۳۳۰ متر مکعب است؛ اما بنیاد حفاظت از حیات طبیعی هشدار می‌دهد که این میزان در مناطق اژه، مدیترانه و جنوب شرق آناتولی بسیار کمتر از میانگین کشور است.
دکتر یاواشلی هشدار می‌دهد: «میانگین سرانه آب ترکیه سالانه حدود ۱۳۳۰ متر مکعب است؛ اما این تنها یک میانگین است و واقعیت جغرافیایی را پنهان می‌کند. در مناطقی مانند مرمره که جمعیت و صنعت متمرکز است، یا اژه و مدیترانه که کانون گردشگری و کشاورزی پرمصرف آبی هستند، و همین طور در بخش‌هایی از آناتولی مرکزی و جنوب شرقی آناتولی که به صورت طبیعی خشک‌ترند، سرانه آب خیلی پایین‌تر از این میانگین است.
«بسیاری از حوضه‌های آبریز در این مناطق عملا مرز فقر آبی را که هزار متر مکعب است، رد کرده‌اند.»
«در نتیجه، سال ۲۰۳۰ صرفا برآوردی برای عبور میانگین ملی از این مرز بحرانی است؛ اما بحران در سطح منطقه‌ای مدت‌هاست که آغاز شده است.»
«قطعی سه‌روزه آب» در آدیامان
نورسل، ساکن یکی از آپارتمان‌های مرکز آدیامان که به‌دلیل شغل دولتی‌اش نمی‌خواهد نام خانوادگی‌اش فاش شود، می‌گوید در اوایل ژوئیه آب تمام محله به مدت سه روز قطع بود: «زنگ می‌زدیم، اما کسی جواب نمی‌داد. اگر بگویند مشکلی پیش آمده، درک می‌کنیم. اما وسط این گرما، وقتی ندانی آب کی وصل می‌شود و هیچ‌گونه آمادگی نداشته باشی، واقعا طاقت‌فرساست.»
نورسل می‌گوید در محله‌ای که خواهرش در آن زندگی می‌کند، فقط از نیمه‌شب تا ساعت شش صبح آب وصل بوده است.
شهرداری آدیامان اعلام کرده که علت قطعی آب، رعایت نکردن ایمنی‌های لازم هنگام تخریب یک ساختمان بوده است. پس از آن نیز شبکه آب دچار خرابی شده و لوله‌ها ترکیده‌اند.
اما واقعیت این است که منطقه جنوب شرقی آناتولی نیز با فقر شدید آب دست‌و‌پنجه نرم می‌کند.
به گفته آیدین کاندمیر، برداشت غیرمجاز آب و میزان بالای هدررفت در شهرها، از عوامل مهم ناکارآمدی در استفاده از منابع آبی است: «چاه‌های بدون مجوز، ساخت‌وساز‌های غیرمجاز و کاربران ثبت‌نشده، روند رسمی‌سازی و محاسبه دقیق ردپای مصرف آب را مختل کرده‌اند. همچنین فرسودگی لوله‌های انتقال آب و آسیب‌های ناشی از حفاری‌ها باعث نشت گسترده شده است. در نتیجه تا قبل از رسیدن آب به ما ممکن است تا ۶۰ درصد آن از دست برود و ما عملا قادر به استفاده از این مقدار نیستیم.»
«راه‌حل در بتن نیست»
دکتر یاواشلی می‌گوید: «یک مهندس به درستی درباره ساخت سد‌های جدید، نمک‌زدایی از آب دریا یا پروژه‌های انتقال آب بین‌شهری سخن خواهد گفت، اما من ترجیح می‌دهم به جای تمرکز بر علائم، به ریشه مسئله بپردازم. به عنوان یک اقلیم‌شناس و جغرافی‌دان طبیعی، دیدگاه من بر کل تعامل میان اقلیم، چشم‌انداز و انسان متمرکز است. راه‌حل نه در بتن، بلکه در ذهنیت ما و طبیعت نهفته است.»
ما باید به جای جست‌وجوی مداوم منابع جدید آب، روی مدیریت هوشمندانه منابع موجود تمرکز کنیم. حفظ و بازسازی جنگل‌ها، مراتع و تالاب‌ها در حوضه‌های آبریز، به اندازه ساخت بهترین سد‌ها موثر است.
آیدین کاندمیر می‌گوید که در ترکیه، هر تابستان با کم‌آبی فصلی روبه‌رو هستیم و احتمال دارد مردم به سمت مناطق شهری با امنیت بیشتر در تامین آب مهاجرت کنند. او تاکید می‌کند: «به‌ویژه در شهر‌هایی مانند ازمیر که بخش عمده آب مورد نیاز از منابع سطحی تامین می‌شود و در مناطقی مثل حوضه بسته قونیه که استفاده زیادی از آب زیرزمینی می‌شود، کشاورزی و تولید گل و گیاه زینتی، باید با توجه به خطر رو به افزایش خشکسالی، دوباره برنامه‌ریزی شود.»
بی بی سی
