آیا گرانی بی‌سابقه مواد غذایی در راه است؟
زیسان: در برزیل، دوست‌داران کافئین ناچار شده‌اند «نوشیدنی‌های پودری با طعم قهوه» را جایگزین قهوه واقعی کنند و در ایالات متحده هم رستوران‌ها برای غذا‌های حاوی تخم مرغ مبلغ اضافه‌ای دریافت می‌کنند.
قیمت برخی مواد خوراکی از روغن زیتون گرفته تا آب پرتقال و کاکائو، در یکی دو سال اخیر در سراسر جهان به شدت افزایش یافته است.
قیمت مواد غذایی پس از حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، به رکوردی بی‌سابقه رسید. گرچه این قیمت‌ها اندکی کاهش یافته‌اند، اما همچنان از بیشتر مقاطع در شصت سال گذشته بالاتر است.
کارشناسان معتقدند این افزایش قیمت‌ها بخشی از روندی است که ریشه در عواملی دارد که به نظر می‌رسد ماندگار باشند.
راب وُس، پژوهشگر ارشد در «موسسه بین‌المللی تحقیقات سیاست‌گذاری غذا»، می‌گوید: «دوران غذای ارزان تمام شده و جهان باید با این واقعیت جدید کنار بیاید.»
شدت افزایش قیمت‌ها چقدر است؟
بر پایه شاخص قیمت مواد غذای «سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد» (فائو)، قیمت‌ها پس از تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ به بالاترین سطح تاریخ رسیدند.
این شاخص پنج گروه محصولات غذایی شامل روغن‌های گیاهی، غلات، گوشت، شکر و لبنیات را زیر نظر دارد و علاوه بر آن، یک عدد کلی برای مجموع این پنج دسته ارائه می‌دهد.
بر پایه این شاخص که قیمت واقعی مواد غذایی را با احتساب تورم عمومی محاسبه می‌کند، نرخ‌ها در مارس ۲۰۲۲ به بالاترین سطح رسیدند. قیمت‌ها گرچه در سال ۲۰۲۳ کمی کاهش یافتند، اما در یک سال اخیر بار دیگر به‌تدریج رو به افزایش گذاشته‌اند.
به گفته خوزه اوستاکیو دینیز، کارشناس جمعیت‌شناسی و اقتصاد و استاد پیشین مدرسه ملی علوم آماری برزیل، در این دهه، میانگین قیمت واقعی مواد غذایی به بالاترین سطح خود در صد سال گذشته رسیده است.
او این مسیر را تهدیدی جدی برای امنیت غذایی جهانی می‌داند.
آخرین بار که قیمت مواد غذایی به رکوردی تاریخی رسید، سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵ بود؛ درست پس از بحران نفتی سال ۱۹۷۳ که هزینه‌ها را در صنایع مختلف، از جمله تولید و حمل‌ونقل مواد غذایی، به‌شدت افزایش داد.
جنگ و کود
جنگ در اوکراین بازار جهانی مواد غذایی را بی‌ثبات کرد؛ چراکه روسیه و اوکراین دو صادرکننده بزرگ گندم و روغن آفتابگردان‌اند و اوکراین هم نقشی کلیدی در صادرات ذرت دارد.
در اوایل سال ۲۰۲۲ و پس از اینکه روسیه بنادر اوکراین را مسدود کرد، قیمت این محصولات ناگهان بالا رفت؛ اما توافق میان دو کشور و ایجاد مسیر‌های جدید حمل‌ونقل، به اوکراین امکان داد صادرات خود را از سر بگیرد.
مونیکا توتووا، اقتصاددان ارشد در فائو، می‌گوید تأثیر این بحران در نهایت به اندازه‌ای که برخی نگران بودند، شدید نبود.
اما، جنگ اوکراین نگرانی دیگری را هم برای کشاورزان آشکار کرد: جهش قیمت کود‌های شیمیایی.
از آنجا که تولید کود شیمیایی به گاز طبیعی وابسته است، افزایش بهای گاز در پی جنگ اوکراین باعث شد قیمت کود که پیش از این هم بالا بود، در سال ۲۰۲۲ باز هم بیشتر شود و به این ترتیب قیمت مواد غذایی هم افزایش یابد.
تولید، الگوی تغذیه و تقاضا
با وجود نقش این بحران‌ها، عوامل بلندمدت‌تری هم در شکل‌گیری این روند نقش دارند.
آقای وُس از مؤسسه بین‌المللی تحقیقات سیاست‌گذاری غذا می‌گوید: «دوران قیمت‌های پایین مواد غذایی، حاصل افزایش چشمگیر بهره‌وری کشاورزی از دهه ۱۹۷۰ میلادی بود.»
در این دوران «انقلاب سبز» شکل گرفت؛ که در آن کشاورزی به‌طور گسترده به سوی استفاده از گونه‌های پربازده گیاهان و روش‌های کشت فشرده رفت.
روش‌های کشاورزی در طول زمان تغییر کرده‌اند، اما اکنون میزان تولید با سرعت کمتری افزایش می‌یابد.
اما به گفته آقای وُس، اکنون سرعت رشد بهره‌وری کاهش یافته و با افزایش تقاضا برای مواد غذایی، قیمت‌ها به طور میانگین بالا رفته‌اند.
افزایش تقاضا بیشتر در کشور‌های در حال توسعه دیده می‌شود؛ که هم جمعیت رو به افزایش است و هم الگو‌های غذایی در حال تغییرند.
آقای دینیز می‌گوید: «مردم گوشت، لبنیات، میوه و سبزیجات بیشتری مصرف می‌کنند، اما میزان بهره‌وری در این حوزه‌ها با سرعت رشد تقاضا همگام نبوده و همین باعث شده مواد غذایی گران‌تر شوند.»
رژیم‌های غذایی در سراسر جهان در حال تغییر هستند و مصرف گوشت افزایش می‌یابد
تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی نیز بی‌تأثیر نبوده‌اند. پژوهشی مشترک از بانک مرکزی اروپا و «مؤسسه پژوهش‌های تأثیر تغییرات اقلیمی پوتسدام» در سال گذشته هشدار داد که افزایش دمای زمین می‌تواند تا سال ۲۰۳۵، تورم قیمت مواد غذایی را سالانه تا ۳.۲ درصد افزایش دهد.
براساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۲، تغییرات اقلیمی در شصت سال گذشته رشد بهره‌وری کشاورزی را کند کرده است. در این گزارش هشدار داده شده که ممکن است به «نقطه‌ای بحرانی» برسیم که تأثیرات اقلیمی تمام پیشرفت‌های آینده در افزایش بهره‌وری را خنثی کند که چنین وضعیتی می‌تواند «ویرانگر» باشد.
محصولات قهوه در برزیل سال گذشته تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفت
خانم توتووا می‌گوید بیشتر فعالیت‌های کشاورزی به شدت به شرایط آب‌وهوایی وابسته‌اند و همین، آن را به «تجارتی بسیار نامطمئن تبدیل می‌کند».
او می‌گوید محصولاتی مثل روغن زیتون، قهوه و کاکائو بیشتر در معرض آسیب‌اند، چون به درختان چندساله متکی‌اند و عمده تولیدشان تنها در چند کشور محدود انجام می‌شود.
برای مثال، قیمت روغن زیتون در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به‌شدت افزایش یافت، زیرا موج گرمای شدید در هر دو سال جنوب اروپا را درنوردید و باعث خشکسالی در اسپانیا و دیگر مناطق زیتون‌خیز شد.
پژوهشگران گروه «نسبت‌دهی آب‌وهوایی جهانی» در کالج سلطنتی لندن می‌گویند وقوع دمای سوزان این سال‌ها بدون تأثیرات تغییرات اقلیمی منشأ گرفته از فعالیت‌های انسانی، «عملاً غیرممکن» بود.
محصول قهوه هم از شرایط آب و هوایی بسیار نامساعد ضربه خورده است. قیمت دانه‌های قهوه عربیکا در بازار‌های جهانی در ماه فوریه به بالاترین حد رسید که خشکسالی دوساله در برزیل یکی از عوامل آن بود. پژوهشگران گروه «نسبت‌دهی آب‌وهوایی جهانی» می‌گویند دلیل اصلی خشکی بی‌سابقه در سال ۲۰۲۳، تغییرات اقلیمی بوده است.
آفات و بیماری‌ها
در ایالات متحده، شیوع آنفلوآنزای پرندگان به معدوم‌سازی ده‌ها میلیون مرغ منجر شده است. طبق گزارش اداره آمار کار آمریکا، قیمت یک دوجین تخم مرغ از سال ۲۰۲۱ بیش از سه برابر شده و در ماه مارس به رکورد ۶.۲۳ دلار رسیده است.
دونالد ترامپ افزایش قیمت‌ها را نتیجه سیاست‌های جو بایدن، رئیس‌جمهور پیشین، دانسته، اما برخی گروه‌های مدنی و نمایندگان حزب دموکرات هشدار داده‌اند که تولیدکنندگان تخم مرغ ممکن است قیمت‌ها را به‌صورت مصنوعی دستکاری کرده و بالا نگه داشته باشند.
در سال‌های اخیر، آنفلوانزای پرندگان در کشور‌هایی مثل آفریقای جنوبی، استرالیا و ژاپن نیز قیمت تخم مرغ را بالا برده، هرچند شدت این تأثیر در کشور‌های مختلف متفاوت بوده است.
محصولات پرتقال در برزیل و ایالات متحده تحت تأثیر بیماری سبز شدن مرکبات قرار گرفته‌اند
آب پرتقال نیز به‌تازگی افزایش قیمت چشمگیری داشته و در سپتامبر گذشته به بالاترین رکورد خود در بازار کالا رسید.
برداشت مرکبات در برزیل و ایالات متحده از بیماری «سبز شدن مرکبات» آسیب دیده است؛ بیماری‌ای که توسط آفتی مکنده منتقل می‌شود، میوه‌ها را تلخ می‌کند و به‌مرور درختان را از پا درمی‌آورد. خشکسالی در برزیل و طوفان‌های سهمگین در فلوریدا نیز به کاهش تولید دامن زده‌اند. البته قیمت‌ها اکنون کاهش یافته‌اند.
تعرفه‌ها و بلاتکلیفی‌های تجاری
اخلال در تجارت جهانی، از جمله تعرفه‌هایی که اخیراً دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، بر کالا‌های وارداتی به این کشور وضع کرده نیز می‌تواند بر قیمت مواد غذایی تأثیر بگذارد.
بی‌ثباتی و غیرقابل پیش‌بینی بودن اوضاع یکی از چالش‌های کشاورزان است. خانم توتووا می‌گوید: «اگر جنگ تجاری دربگیرد و تعرفه‌هایی وضع شود، ممکن است کشاورزان بازار‌های اصلی صادراتی خود را از دست بدهند و ناچار شوند در میانه فصل، برنامه تولیدشان را تغییر دهند.»
ترامپ در ماه آوریل مجموعه‌ای از تعرفه‌ها را اعلام کرد که باعث آشفتگی در بازار‌های مالی شد
این وضعیت می‌تواند پیامد‌های زنجیره‌ای نیز به همراه داشته باشد. برای نمونه، طبق گزارش اخیر بانک جهانی، پس از آن‌که چین بر سویا‌های آمریکایی تعرفه‌های تلافی‌جویانه وضع کرد، واردکنندگان چینی به سراغ تأمین‌کنندگانی مانند برزیل رفتند؛ اما از آنجا که این کشور‌ها قادر به تأمین حجم بالای تقاضا نبودند، قیمت سویا‌های وارداتی افزایش یافت.
به گفته آقای وس، هنوز معلوم نیست که تعرفه‌های آمریکا قیمت جهانی مواد غذایی را بالا خواهد برد یا با ایجاد رکود جهانی در رشد اقتصاد باعث کاهش قیمت‌ها می‌شود.
او هشدار می‌دهد که حتی اگر رکودی در کار باشد، تورم قیمت مواد غذایی ممکن است در بسیاری از کشور‌های با درآمد پایین و متوسط همچنان بالا بماند.
وُس توضیح می‌دهد که کاهش تقاضا برای صادرات این کشور‌ها ممکن است باعث تضعیف ارزش پول ملی‌شان شود و در نتیجه واردات مواد غذایی برای آنها گران‌تر تمام شود.
او می‌گوید: «هیچ قطعیتی درباره روند آینده وجود ندارد، اما در کل چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای دیده نمی‌شود».
بار سنگین هزینه‌ها
قیمت مواد غذایی در بازار‌های جهانی از سال ۲۰۲۲ کاهش یافته، ولی این لزوماً به معنای کاهش قیمت در فروشگاه‌ها برای مصرف‌کنندگان نیست.
داویت مکنن، اقتصاددان ارشد «گروه چشم‌انداز‌های بانک جهانی»، می‌گوید در بسیاری از کشور‌ها قیمت مواد غذایی همچنان به‌طور چشمگیری بالاتر از چهار سال پیش باقی مانده است و این موضوع «توانایی مالی مردم برای تأمین مواد غذایی را به شدت کاهش داده است».
سوءتغذیه در سطح جهانی رو به افزایش است. طبق آمار سازمان غذا و کشاورزی (فائو)، این رقم در سال ۲۰۱۷ به پایین‌ترین حد خود یعنی ۷/۱ درصد جمعیت جهان رسیده بود، اما اکنون دوباره به ۹/۱ درصد افزایش یافته است.
طبق تازه‌ترین گزارش سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)، بیش از یک‌سوم جمعیت جهان توان مالی تأمین رژیم غذایی سالم را ندارند و این رقم در آفریقا به نزدیک دو سوم جمعیت می‌رسد.
برخی اقتصاددانان پیش‌بینی می‌کنند که قیمت مواد غذایی در دوازده ماه آینده تا حدی کاهش یابد، اما بیشتر کارشناسان انتظار نوسانات بیشتر را دارند.
وُس هشدار می‌دهد: «عواملی مثل افزایش هزینه‌های تولید، به‌هم‌ریختگی زنجیره تأمین، تغییرات اقلیمی و سیاست‌های تجاری که باعث بالا رفتن قیمت‌ها شده‌اند، همچنان ادامه خواهند داشت.»
