سامانه‌های پدافند ایران چطور حملات پرحجم اسرائیل را خنثی کردند؟

سامانه‌های پدافند هوایی بومی ایران در حمله روز گذشته (شنبه ۵ آبان) رژیم‌صهیونیستی موفق شدند بیشتر پرتابه‌ها را در خارج و داخل خاک کشور نابود کنند. موفقیت سامانه‌های پدافند هوایی ایران در برابر موشک‌هایی که توسط آمریکا و رژیم‌صهیونیستی تولید شده بودند، تحولی جدی است. 

از سوی دیگر باید توجه داشت این پرتابه‌ها از انواع موشک‌های بالستیک هواپرتاب و پهپاد بودند که رهگیری آنها از هرگونه‌ای که باشند، دشواری بالایی دارد. پدافند ایران پرتابه‌هایی را هدف قرار داد که رهگیری آنها فارغ از فناوری‌شان به طور کلی دشوار بوده‌اند؛ چه اینکه در لبه فناوری جهان نیز قرار داشتند.

خواباندن مچ این فناوری‌ها و سلاح‌ها می‌تواند برای ایران حتی سودمندتر از عملیات وعده صادق باشد. پس از نخستین عملیات وعده صادق، بسیاری از کشورها، مشتری پهپاد‌های ایرانی شدند و حالا در حمله رژیم، جهان مشتاق دریافت سامانه‌های پدافندی ایران خواهد بود.

یک دنیا سامانه پدافندی برای جهان

ایران را شاید بتوان منعطف‌ترین تولید‌کننده سلاح دانست. در هر حوزه‌ای ایران تعداد انبوهی سامانه در قیمت‌ها و وضعیت‌های مختلف دارد که هر خریداری می‌تواند متناسبت‌ترین سلاح با وضعیت خود را در میان آنها بیابد. به‌عنوان نمونه در حوزه پهپادها، ایران طیف وسیعی از پهپاد‌های انتحاری و شناسایی- تهاجمی را با فناوری‌های مختلف و قیمت‌های گوناگون ارائه می‌کند. ویژگی مهم تمامی سلاح‌های ایران، تحریم‌ناپذیری آنهاست که پیامد مهمش جلوگیری از تحمیل اراده دیگران است.

در حوزه پدافندی نیز تهران برای هر خریدار، سامانه‌ای ویژه دارد. در این گزارش به بررسی سامانه‌های پدافندی مختلف ایران پرداخته شده است. 

کوتاه برد‌ها

سامانه‌های پدافند هوایی جهان در حوزه کوتاه‌برد‌ها به شدت متنوع‌اند. یکی از دلایل آن، تعدد اقدام کشور‌های مختلف برای ساخت آن است. به عنوان نمونه ترکیه نیز وارد ساخت سامانه‌های پدافندی کوتاه‌برد شده است، اما سامانه‌های برد متوسط و بلند به دلیل پیچیدگی از عهده هر کشور برنمی‌آید. درگذشته تسلیحات هدایت دقیق و دورایستا فراگیر نبودند و سامانه‌های پدافندی نیز تقریبا تنها به سامانه‌های کوتاه‌برد منحصر می‌شدند و وظیفه سرنگونی جنگنده‌ها را برعهده داشتند، اما امروزه وظیفه تخصصی آنها مقابله با پرتابه‌های دورایستا مانند بمب‌های هواسر، موشک‌های کروز و پهپادهاست. 

ایران با توجه به تهدیدات گسترده و همچنین تحریم‌هایی که با آنها مواجه بوده است، موفق شده پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافند هوایی جهان را تولید کند. نکته مهم در خصوص سامانه‌های ایران، امتحان پس‌دادن آنها در وضعیت‌های جنگی است. این سامانه‌ها در طیف‌های مختلف توپخانه‌ای، گاتلینگ و موشکی بوده و دارای سامانه‌های ترکیبی کشف و درگیری اپتیکی، رادار فعال، رادار غیرفعال و حرارتی‌اند.

۱. سامانه کمند

سامانه دفاع نقطه‌ای «کمند»، یک سامانه توپخانه‌ای گاتلینگ با لوله‌های توپ چرخشی است. کمند مشابهت‌های زیادی با سامانه روسی ای‌کا-۶۳۰ دارد که نشان می‌دهد این سامانه برای طراحی سامانه بومی، مورد توجه متخصصان ایرانی قرار گرفته است. کمند ابتدا برای حفاظت از ناو‌های نیروی دریایی ایران ساخته شد، اما قابلیت نصب در خشکی را نیز دارد. این سامانه با برد مؤثر ۴ تا ۵ کیلومتر و قابلیت شلیک ۴ تا ۵ هزار گلوله در دقیقه، یکی از ابزار‌های کارآمد پدافندی برای مقابله با تهدیدات نزدیک به ویژه موشک‌های کروز و پهپادهاست. در نسخه جدید این سامانه، برجکی با طراحی مدرن و سطح مقطع راداری کمتر جایگزین نمونه قدیمی شده و روی ناوشکن‌های سهند و البرز نصب شده است. علاوه بر این، نسخه‌ای زمینی از سامانه کمند هم برای پوشش پدافندی در ارتفاعات پایین و مقابله با موشک‌های کروز توسعه یافته است. این نسخه شامل ترکیبی از توپ، موشک «آذرخش» و دو رادار پیشرفته است. در رده کمند، فالانکس آمریکایی، گل کیپر هلندی، ای‌کا-۶۳۰ روسی و تایپ-۶۲۵ در بازار‌های جهانی حضور دارند.

۲. سامانه سماوات

ریشه سامانه سماوات به توپ پدافندی ۳۵ میلیمتری اورلیکن ساخت سوئیس باز می‌گردد. آلمانی‌ها پس از خریداری شرکت سازنده، سامانه متحرک گپارد را از روی آن ساختند. کشور‌های دیگری نیز این سامانه موفق را ارتقا داده‌اند. سرعت بالای گلوله‌ها، حدود ۱۱۷۵ متر بر ثانیه و نواخت تیر ۵۵۰ گلوله در دقیقه، اورلیکن را به گزینه‌ای قدرتمند برای دفاع هوایی تبدیل کرده است.

پس از جنگ تحمیلی سازمان هوافضای وزارت دفاع ایران پروژه «سماوات» را برای نوسازی و تولید داخلی این سامانه آغاز کرد. در این پروژه، توپ‌ها با رادار بومی و پردازش تصویری پیشرفته هماهنگ شدند و حالا در رزمایش‌های مختلف، کارایی بالایی از خود نشان داده‌اند. 

۳. سامانه یازهرا (س)

سامانه «یا زهرا (س)» مهندسی معکوس سامانه پدافندی اچ کیو-۷ ساخت چین است که خود نمونه مهندسی معکوس سامانه کروتال ساخت فرانسه به حساب می‌آمد. کروتال به دلیل تاکتیکی، متحرک و مقاوم بودن در شرایط مختلف آب‌وهوایی و امکان استقرار در موقعیت‌های گوناگون مورد توجه ارتش‌های جهان قرار گرفت.

نخستین نمونه این سامانه همراه با موشک «شهاب ثاقب» در سال ۱۳۷۷ در نمایشگاه دستاورد‌های دفاعی به نمایش درآمد و در طول سال‌ها تکامل یافته تا در نهایت خط تولید آن در سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی شد. این سامانه قابلیت شناسایی، رهگیری و انهدام همزمان چند هدف را دارد و به شبکه پدافند هوایی ایران متصل می‌شود تا در هر شرایطی به‌سرعت و به‌صورت خودکار مأموریت‌های خود را انجام دهد.

در مرحله بعد، مدل پیشرفته‌تر این سامانه به نام «حرز نهم» یا «یا زهرا۳» معرفی شد. این نسخه که روی کامیون‌های متحرک نصب می‌شود، امکان جابه‌جایی سریع دارد و قادر است اهداف را در ارتفاعات پست و کوتاه شناسایی و با دقت بالا رهگیری و منهدم کند.

۴. سامانه سعیر

سامانه پدافند هوایی «سعیر»، ساخت سازمان صنایع دفاع ایران، یک توپ ضدهوایی ۱۰۰ میلیمتری است که برای درگیری با اهداف در ارتفاع پست و متوسط به‌کار می‌رود. این سامانه دارای مدل‌های کششی و متحرک است و به‌طور کامل بومی‌سازی شده و با سیستم کنترل آتش اپتیکی و گلوله‌گذار خودکار تجهیز شده است. 

این سامانه بر اساس مهندسی معکوس یک سامانه روسی تولید شده است. سعیر می‌تواند به‌طور اتوماتیک اهداف را ردیابی و بدون نیاز به خدمه شلیک کند. این توپ دارای میدان شلیک ۳۶۰ درجه، محدوده پوشش زاویه‌ای بین ۳- تا ۸۵+ درجه و توانایی شلیک ۱۲ تا ۱۵ گلوله در دقیقه است. این سامانه با توان عملیاتی تا ارتفاع ۱۵ کیلومتر و برد ۲۰ تا ۴۰ کیلومتر، گزینه‌ای مؤثر برای دفاع از نیرو‌های زمینی و حفظ امنیت آسمان ایران محسوب می‌شود و عملکرد موفقی در عملیات در منطقه‌ای مانند سوریه داشته است.

۵. مصباح- ۱

 این سامانه در سال ۱۳۸۹ رونمایی شد و دارای چهار توپ خودکار زو-۲۳-۲ است که قادر به شلیک ۴۰۰۰ گلوله در دقیقه است. با توجه به اینکه هر توپ زو-۲۳-۲ خود دارای دو لوله توپ است، مصباح-۱ از ۸ لوله توپ ۲۳ میلیمتری تشکیل شده که قدرت آتش مهیبی به آن می‌دهد. مصباح-۱ از رادار و سنسور حرارتی برای کشف اهداف استفاده می‌کند و به کمک سیستم کنترل اتوماتیک، یک نفر قادر به کار با آن است. مصباح توانایی حمله به اهداف کم‌ارتفاع، شامل موشک‌ها و هواپیماها، را دارد.

۶. سامانه مجید

 سامانه مجید دارای برد و ارتفاع کوتاه برای دفاع در آخرین لایه دفاعی است و به‌طور همزمان با چهار هدف ازجمله پهپاد، موشک کروز و بالگرد درگیر می‌شود. این سامانه دارای سیستم کشف الکترواپتیکی با برد ۱۵ کیلومتر و موشک‌های AD-۰۸ با برد ۸ کیلومتر و ارتفاع ۶ کیلومتر است. موشک‌ها از نوع آشیانه‌یاب حرارتی با فیوز مجاورتی‌اند که قابلیت اطمینان برای انهدام اهداف را افزایش می‌دهند.

 ۷. سامانه آذرخش

سامانه آذرخش یک سیستم پدافند هوایی برد کوتاه و با تحرک بالا ساخت ایران است که برای رهگیری و انهدام اهداف ارتفاع پایین مانند پهپادها، موشک‌های کروز و بالگرد‌ها طراحی شده است. 

این سامانه از رادار پسیو ۳۶۰ درجه و سامانه الکترواپتیکی با برد ۵۰ و ۲۵ کیلومتر برای کشف و ردیابی استفاده می‌کند. موشک‌های آذرخش که به سایدوایندر ایرانی نیز معروف‌اند، قابلیت «شلیک کن و فراموش کن» دارند و با جستجوگر فروسرخ روی هدف قفل می‌شوند. برد موشک ۱۰ کیلومتر و سرعت آن ۱.۸ ماخ است. این سامانه در شرایط جوی مختلف و شبانه‌روز قابل استفاده بوده و می‌تواند با دیگر سامانه‌های پدافندی لینک شود.

۸. سامانه زوبین 

سامانه زوبین به‌عنوان یک سیستم پدافند هوایی پیشرفته با هدف مقابله با تهدیدات موشکی و پهپادی، به‌ویژه موشک‌های کروز و هواپیما‌های بدون سرنشین، توسعه یافته است. خود سامانه زوبین مخصوص نصب بر روی شناور‌های نظامی طراحی شده، اما این سامانه یک نسخه زمین‌پایه با نام «شهید نواب» دارد. 

این سامانه‌ها قابلیت کشف و درگیری همزمان با ۸ هدف را دارند. برد کشف رادار زوبین ۳۰ کیلومتر و برد درگیری آن با اهداف متخاصم ۲۰ کیلومتر است. با توانایی دفاع ۳۶۰ درجه و تحرک بالا، سامانه زوبین به‌طور مؤثری می‌تواند در برابر تهدیدات در ارتفاع کم و همچنین مهمات دورایستا عمل کند. نمونه مشابه آن در بازار‌های جهانی، سامانه اومخونتو ساخت آفریقای جنوبی است.

۹. سامانه ۹ دی

سامانه پدافندی ۹ دی، یک دستاورد کاملاً ایرانی بوده که دارای بردی بین ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر و ارتفاع انهدام ۱۰ کیلومتر است. این سامانه مجهز به موشک‌های جدید و پیشرفته ۹ دی، وظیفه انهدام موشک‌های کروز و بمب‌های رها شده از جنگنده‌ها را بر عهده دارد و توانایی شکار جنگنده‌ها، بالگرد‌ها و پهپاد‌های دشمن را نیز دارد. 

با ساختار متحرک و رادار مستقل روی هر پرتابگر، سامانه ۹ دی قابلیت درگیری با چند هدف به طور همزمان را داراست. موشک‌های این سامانه به فیوز‌های مجاورتی پیشرفته لیزری مجهز شده‌اند تا با رسیدن به بهترین موقعیت نسبت به هدف، انفجار سر جنگی را انجام دهند و هدف را منهدم کنند. 

۱۰. سامانه پدافند هوایی متحرک دزفول

سامانه پدافند هوایی دزفول یک سیستم دفاعی ارتفاع کوتاه است که توسط صنایع دفاعی ایران طراحی و تولید شده است. با توجه به افزایش تهدیدات هوایی، به ویژه از جانب پهپاد‌ها و موشک‌های کروز، این سامانه برای محافظت از تأسیسات حساس اهمیت بالایی دارد.

در رزمایش مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰، تصاویر این سامانه منتشر شد و قابلیت‌های آن ازجمله انهدام اهداف در حین حرکت مورد آزمایش قرار گرفت. مشخصات آن شامل برد ۱۲ کیلومتر و ارتفاع درگیری ۶۰۰۰ متر است. این سامانه مشابه و نسخه بومی سامانه روسی تور-ام-۱ بوده و قابلیت شلیک در حال حرکت را دارد که به آن امکان می‌دهد تا بدون از دست دادن پوشش دفاعی، به طور مداوم جابه‌جا شود. 

میان‌برد‌ها

هرچه نیاز به برد و ارتفاع درگیری افزایش پیدا می‌کند، از تنوع سامانه‌ها و تولیدکنندگان آن کاسته می‌شود. در جهان به‌صورت تجاری تعداد معدودی از تولید کنندگان در آمریکا، روسیه، چین، کره‌جنوبی، هند، رژیم‌صهیونیستی به ساخت این سامانه‌ها می‌پردازند. ایران تولیدات قابل اعتنایی در این حوزه دارد و برترین سامانه‌های بومی‌سازی‌شده را به بازار‌های جهانی معرفی کرده است.

۱. رعد

سامانه رعد در سال ۱۳۹۱، معرفی شد. برد درگیری سامانه ۵۰ کیلومتر و ارتفاع درگیری آن ۲۷ کیلومتر است. در این سامانه از موشک‌های طائر-۲ استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد این سامانه به عنوان یکی از اولین سامانه‌های پدافندی میان‌برد کشور، جایگزین سامانه‌های سام-۶ و هاک بوده است. در کلاس جهانی، سامانه‌های بوک ام-۱ روسی، اچ کیو-۱۲ مشابه رعدند.

۲. سوم خرداد

این سامانه نمونه پیشرفته‌تر رعد است که از نظر راداری شاهد ارتقا بوده است. در سوم خرداد حداکثر برد درگیری سامانه به ۷۵ کیلومتر و ارتفاع درگیری به ۳۵ کیلومتر رسیده است. افزایش ارتفاع درگیری سامانه‌های پدافند هوایی ایران موضوع بسیار قابل‌توجه‌تری حتی نسبت به افزایش برد آنهاست. 

این افزایش ارتفاع درگیری بود که به سامانه سوم خرداد اجازه داد بتواند پهپاد بلندپرواز گلوباک هاوک را درحالی‌که در ارتفاع ۲۰ کیلومتری پرواز می‌کرد در ۳۰ خرداد ۱۳۹۸ بر فراز تنگه هرمز ساقط کند. پهپاد جاسوسی گلوبال هاوک برای حفاظت از خود به دو عنصر جنگ الکترونیک و ارتفاع پرواز بالا متکی است که سامانه سوم خرداد بر هردو عنصر فائق آمد. 

۳. طبس

طبس سامانه ارزان‌تر سوم خرداد است. این ارزان‌سازی برای امکان افزایش تولید سامانه‌ها صورت گرفته تا گسترده وسیع‌تری قابل پوشش باشد. برد طبس ۷۵ کیلومتر بوده و ارتفاع درگیری آن ۲۷ کیلومتر است.

۴. ۱۵ خرداد و تلاش

سامانه ۱۵ خرداد با لانچر‌های جعبه‌ای شباهت زیادی به پاتریوت آمریکاست، اما وظیفه درگیری با موشک‌های بالستیک تاکتیکی را ندارد. این سامانه به‌شدت متحرک بوده و در زمان کوتاهی قابل راه‌اندازی است. این سامانه می‌تواند با شش هدف تا حداکثر برد ۱۲۰ کیلومتر درگیر شود. ۱۵ خرداد نیز همانند سامانه تلاش قابلیت استفاده از سری‌های مختلف صیاد را دارد. این سامانه از موشک‌های صیاد ۲ و ۳ استفاده می‌کند.

سامانه‌های دوربرد

سامانه‌های پدافندی دوربرد نیازمند دسترسی به لبه فناوری‌اند. از این رو تعداد بسیار محدودی از دولت‌ها می‌توانند آنها را تولید کنند. تاکنون آمریکا در قالب پاتریوت و تاد، روسیه در قالب اس-۳۰۰، اس-۴۰۰ و اس-۵۰۰، چین در قالب اچ‌کیو-۹، اچ‌کیو-۲۲ و همچنین تعدادی از کشور‌های اروپایی به شکل مشترک، این سامانه‌ها را تولید کرده‌اند. 

این سامانه‌ها نیازمند رادار‌های هشدار زودهنگام بسیار پیشرفته‌اند تا بتوانند اهداف را به‌سرعت و در فاصله زیاد شناسایی کنند. نیاز دیگر این سامانه‌ها موشک‌های پرسرعتی است که بتوانند در زمانی اندک به پرتابه‌ها برسند. از سوی دیگر اغلب وظیفه برخورد با موشک‌های بالستیک تاکتیکی نیز بر عهده این سامانه‌ها گذاشته می‌شود. ایران تاکنون دو سامانه ویژه دوربرد طراحی کرده است.

۱. باور ۳۷۳

سامانه موشکی باور ۳۷۳ یک سیستم پدافند هوایی دوربرد و خودکششی است که شامل مرکز فرماندهی، رادار‌ها و پرتابگرهاست. این سامانه از موشک‌های مختلفی در برد‌های گوناگون استفاده می‌کند. این موشک‌ها شامل صیاد ۲، ۳ و ۴ هستند. دوربرد‌ترین موشک صیاد ۴ است که قادر به انهدام اهداف در ارتفاع ۳۲ کیلومتری و برد ۳۰۶ کیلومتری است. 

رادار این سیستم می‌تواند ۳۰۰ هدف را در فاصله بیش از ۴۵۰ کیلومتری کشف و ۱۰۰ هدف را رهگیری کند. باور ۳۷۳ همچنین در محیط‌های آلوده کارایی دارد و می‌تواند با موشک‌های کروز و بالگرد‌ها مقابله کند. ایران زمانی به سمت ساخت این سامانه رفت که قرارداد خرید اس-۳۰۰ با روسیه به مشکل خورد و تهران با توجه به سطح بالای تهدیدات تصمیم گرفت در این حوزه نیز به سمت بومی‌سازی حرکت کند.

۲. آرمان

این سامانه که در سال ۱۴۰۲ توسط سپاه پاسداران معرفی شد به عنوان نسخه‌ای متحرک و تاکتیکی از سامانه‌های قبلی پدافندی به شمار می‌آید. تمامی اجزای این سامانه روی یک کامیون هشت‌چرخ نصب شده است تا تحرک آن افزایش یابد.

سامانه آرمان شامل رادار نجم ۸۰۴ با قابلیت شناسایی ۱۵۰ کیلومتری و لانچر‌های موشک صیاد ۳ اف است. این موشک‌ها بردی معادل ۱۲۰ کیلومتر و ارتفاع عملیاتی ۲۷ کیلومتر دارند و به سیستم هدایت رادار فعال مجهزند. همچنین رادار جوشن روی این سامانه قرار دارد که وظیفه کشف امواج منتشرشده از هواگرد‌های دشمن را بر عهده دارد. 

سامانه آرمان با توجه به قابلیت‌های خود توانایی تأثیرگذاری قابل‌توجهی در صحنه نبرد دارد. یکی از تخصص‌های این سامانه مقابله با موشک‌های بالستیک است.

*سیدمهدی طالبی- حانیه قاسمیان_ روزنامه فرهیختگان