تصاویر | گنجی که روس‌ها در زرگنده جا گذاشتند
«قنات» در محله زرگنده مظهر حیات و آبادانی است و صدای آب روان در زندگی اهالی این محله شنیده می‌شود. از همین رو، کوچه‌ای به نام «قنات» در این محله شکل گرفت و تا امروز هم به همین نام آن را می‌خوانند.
به گفته اهالی کوچه قنات، مظهر تنها قنات محله زرگنده است. قناتی که پیش از لوله کشی در این آبادی آب شرب تمامی ساکنان آن را تأمین می‌کرد. طول این قنات ۴۰۰ متر و دارای مادرچاهی به عمق ۲۰ متر است. مسیر آن غرب رودخانه زرگنده و آبدهی آن حدود ۶ لیتر در ثانیه است. «سیدمهدی اعرابی»، تهران‌پژوه، درباره این کوچه قدیمی می‌گوید: «کوچه قنات مانند تمام کوچه‌های شیبدار روستا‌های شمیران پلکانی بود و به صورت سنگفرش با پله‌های سنگی از تکه سنگ‌های درشت ساخته شده بود.
«کوچه قنات» کوچه باریک و چشمنوازی است و نخستین خانه‌های زرگنده در این کوچه و نزدیکی مظهر قنات ساخته شده بودند. خانه کدخدای زرگنده هم در این کوچه قرار داشت. قنات زرگنده با وجود ساخت‌وساز‌هایی که در مسیر آن انجام شده هنوز هم پابرجاست و آب آن درست در وسط کوچه در جریان است. وجود این قنات‌ها اصلی‌ترین بهانه شکل‌گیری محله زرگنده بود و نخستین ساکنان این محله کشاورزان بودند.
کافی بود چند متری زمین را بکنند تا به آب برسند. میله‌های چاه که در مسیر قنات‌ها حفر می‌شدند آب را به راحتی در دسترس کشاورزان زرگنده قرار می‌دادند. کم‌کم در کنار زمین‌های کشاورزی باغ‌ها هم در زرگنده شکل گرفتند و زمین‌داران هم در همین روستا ساکن شدند. گسترش تهران، مرز‌های شهری را تا شمیران و زرگنده رساند و خیلی زود بافت این محله تغییر کرد. هنوز هم چاه‌ها و میله‌های بسیاری از دوره رونق قنات‌های محله زرگنده در حیاط خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورد.»
اعرابی می‌افزاید: «مظهر قنات زرگنده تا قبل از ساخته شدن نخستین گرمابه در محله یعنی حمام سعدی، محلی برای شست‌وشو و حتی استحمام کودکان در تابستان بود. بعد از ساخته شدن حمام سعدی در زرگنده، آب این حمام هم از همین قنات تأمین می‌شد. مظهر قنات زرگنده هنوز در کوچه قنات این محله زنده است و صدای شرشر آب در کوچه به گوش می‌رسد. جوی باریکی درست از وسط این کوچه نه چندان عریض می‌گذرد و دیواره‌های زهکشی شده آن آب را به پایین دست محله هدایت می‌کند. آبی که روزگاری برای آشامیدن و شست‌وشو و کار‌های دیگر اهالی زرگنده به کار می‌رفت این روز‌ها به دلیل تداخل با فاضلاب‌های زیرزمینی قابل آشامیدن و استفاده نیست و تنها صدای آرامشبخشی از گذر آن برای اهالی محله به جا مانده است.»
اعرابی در بخش دیگر صحبت هایش همچنین در باره قنات‌های محله زرگنده توضیح می‌دهد: «قنات‌های محله زرگنده به دلیل نزدیکی به اقامتگاه تابستانی سفارت روسیه، به قنات‌های روس شهرت داشتند. این قنات‌ها در تهران قدیم و روزگاری که محدوده شمالی آن پر از باغ و زمین‌های کشاورزی بود، باغ‌ها و مزارع منطقه را آبیاری می‌کردند. بر اساس شواهد و اسناد موجود بخشی از قنات‌های زرگنده، به‌ویژه در باغ‌های خصوصی و نزدیک رودخانه زرگنده، هنوز فعالند و به‌صورت محدود برای آبیاری استفاده می‌شوند.»
منبع: همشهری
