بازگشت به قرنطینه و ماسک؟
درحالیکه بسیاری تصور می‌کنند ویروس کرونا به پایان راه رسیده، نشانه‌های تازه‌ای از بازگشت خاموش آن در کشور دیده می‌شود. افزایش چشمگیر مراجعه‌های تنفسی، هشدار رسمی وزارت بهداشت و گزارش‌های میدانی از ابتلا به کووید۱۹ در مراکز درمانی، همگی حکایت از فعال‌شدن دوباره ویروسی دارند که جهان را برای سه سال به حالت تعلیق درآورد؛ اما این بار نه خبری از سویه‌ای جدید است، نه اضطراری جهانی؛ تنها یک تهدید آشنا که با چهره‌ای کم‌رمق‌تر، اما همچنان پرریسک، در کمین نشسته است.
در این میان، انتشار نامه معاونت بهداشت وزارت بهداشت خطاب به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور که در آن بر لزوم آمادگی، اجرای اقدامات مراقبتی و به‌ویژه استفاده درست از ماسک در فضا‌های بسته تأکید شده، نگرانی‌هایی را در سطح جامعه به وجود آورده است. بااینحال، مسئولان وزارت بهداشت و متخصصان تأکید دارند آنچه اکنون شاهد هستیم، بازگشت سویه‌های پیشین ویروس کروناست، نه بروز گونه‌ای نوظهور یا خطرناک.
بر همین اساس، کارشناسان بر ادامه رعایت پروتکل‌های ساده، اما اثربخش مانند ماسک‌زدن در اماکن عمومی، شستن مداوم دست‌ها، فاصله‌گذاری اجتماعی و توجه به سلامت گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان، کودکان و بیماران زمینه‌ای تأکید دارند.
در این گزارش، علیرضا ناجی، رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، آمیتیس رمضانی، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری و مصطفی قانعی، فوق‌تخصص ریه و رئیس سابق کمیته علمی کرونا به روزنامه شرق می‌گویند که کرونا مانند آنفلوانزا همیشه در کنار ما خواهد ماند.
کووید۱۹ بازگشته؟
در روز‌هایی که وزارت بهداشت از افزایش فعالیت ویروس‌های تنفسی در کشور خبر می‌دهد، علیرضا ناجی، رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری، در گفت‌و‌گو با «شرق» نسبت به اوج‌گیری مجدد کووید و کم‌توجهی به مخاطرات آن هشدار می‌دهد.
ناجی، با تأکید بر ضرورت توجه به هشدار اخیر وزارت بهداشت درباره افزایش فعالیت ویروس‌های تنفسی به «شرق» می‌گوید: «از دو روز پیش، معاونت بهداشت وزارت بهداشت با استناد به مطالعات دیداری و غیردیداری اعلام کرده که سطح فعالیت ویروس‌های تنفسی ازجمله کرونا افزایش یافته است و احتمال می‌رود در هفته‌های آینده نیز این روند شدت بگیرد. بر همین اساس هشدار‌ها منطقی و مبتنی بر داده‌هایی هستند که قابلیت پیش‌بینی دارند»
او تأکید می‌کند که از زمان خارج‌شدن کووید۱۹ از وضعیت اضطرار جهانی، تعداد تست‌های کرونا کاهش چشمگیری یافته و این مسئله فقط مختص ایران نیست: «نظام‌های بهداشتی در بسیاری از کشور‌ها با همین چالش مواجه‌اند. برای جبران این خلأ، مطالعاتی مانند پایش دیداری جایگزین شده‌اند تا تصویری کلی از وضعیت بیماری‌های ویروسی در جامعه به دست آید».
به گفته ناجی، مشاهدات عینی در بیمارستان مسیح دانشوری نیز افزایش موارد ابتلا به کووید را تأیید می‌کند. بااینحال، او می‌گوید افزایش گردش ویروس، طبیعی است؛ به‌ویژه وقتی مردم کمتر رعایت می‌کنند: «سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده که کووید۱۹ از حالت اضطرار خارج شده، اما این به معنای پایان آن نیست. کرونا مانند آنفلوانزا، با الگو‌های اپیدمیولوژیک خاص خود در کنار ما خواهد ماند».
او به تغییر رفتار فصلی ویروس‌ها در دوران پساکرونا هم اشاره می‌کند: «پیش‌تر تصور می‌شد کرونا و آنفلوانزا محدود به فصول سرد هستند، اما حالا می‌بینیم در فصول دیگر هم فعال‌اند. این تغییرات اپیدمیولوژیک بخشی از واقعیت جدید است». از نظر ناجی، ویروس عامل کرونا یعنی SARS-CoV-۲ هنوز همان ویژگی‌های اصلی خود را حفظ کرده است؛ «توانایی در انتقال بالا و گریز از سیستم ایمنی». اما او تأکید می‌کند که سویه‌های کنونی مانند اُمیکرون، برخلاف سویه‌های اولیه، بیماری شدیدی ایجاد نمی‌کنند: «دیتای ما فعلا نشان نمی‌دهد که با سویه‌ای شدیدتر از گذشته روبه‌رو هستیم».
ناجی هشدار می‌دهد که حتی اگر خطر همه‌گیری جدی در کار نباشد، باید مراقب اقشار حساس جامعه بود؛ ازجمله سالمندان، افراد با نقص سیستم ایمنی و بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن ریوی: «برای کاهش گردش ویروس و پیشگیری از ابتلا در این گروه‌ها، رعایت‌های بهداشتی ضروری است. هشدار وزارت بهداشت برای پریشان‌کردن مردم نیست، بلکه برای جلوگیری از رسیدن به شرایط سخت است».
او به وضعیت واکسن‌ها در کشور هم اشاره می‌کند: «واکسن‌های قدیمی کرونا دیگر ارزش افزوده‌ای ندارند. تولید داخلی این واکسن‌ها نیز متوقف شده و ما در حال حاضر واکسن ارتقایافته در اختیار نداریم. همان‌طور که برای آنفلوانزا هر سال برنامه واکسیناسیون برای گروه‌های پرخطر داریم، باید برای کرونا هم چنین برنامه‌ای اجرا شود».
او پیشنهاد می‌کند که یا واکسن‌های به‌روز وارد شوند یا در داخل کشور واکسن‌های جدید تولید شود تا بتوان گروه‌های حساس را ایمن کرد. از نگاه او، موضوعی که حتی از نبود واکسن ارتقایافته مهم‌تر است، نبود داروی خوراکی مؤثر برای درمان کووید است: «ما نیازمند دارویی مثل پکسلُووید هستیم؛ دارویی که بتواند مانند تامی‌فلو برای آنفلوانزا، در ابتدای بیماری تجویز شود و مانع وخامت آن شود. این دارو در ایران وجود ندارد. در مقطعی یک شرکت دارویی داخلی تولید آن را شروع کرد، اما نتوانست مجوز بگیرد. در حال حاضر، داشتن ذخیره‌ای از این دارو می‌تواند اولویت بالاتری نسبت به واکسن داشته باشد، چون می‌تواند به‌سرعت در مراکز درمانی توزیع شود و جلوی بستری و مرگ افراد آسیب‌پذیر را بگیرد».
ناجی تأکید می‌کند که باید دو محور تأمین واکسن‌های به‌روز و دسترسی به داروی خوراکی مؤثر در دستور کار نظام سلامت کشور قرار بگیرد: «کرونا هنوز تمام نشده و تا زمانی که در کنار ماست، باید برای مواجهه مناسب با آن آمادگی داشته باشیم».
جهش‌های مکرر کرونا، کاهش ایمنی جمعی
با وجود کاهش چشمگیر موارد آنفلوانزا در هفته‌های اخیر، موارد ابتلا به کرونا در حال افزایش است؛ آن‌هم در شرایطی که بسیاری تصور می‌کردند دیگر از این ویروس عبور کرده‌ایم. اما کرونا همچنان اینجاست، بی‌توجه به فصل و دما و با سویه‌هایی تازه‌نفس که ایمنی پیشین را بی‌اثر می‌کنند. آمیتیس رمضانی، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری در گفت‌و‌گو با «شرق» درباره وضعیت فعلی کرونا در ایران و جهان می‌گوید: «قطعا وارد موج یا پیک جدیدی از بیماری شده‌ایم. ویروس کرونا از زمان پیدایش تا امروز دچار جهش‌های زیادی شده است؛ آن‌قدر که این ویروس امروزی شباهت چندانی با نسخه اولیه‌اش ندارد.
همین باعث شد سازمان بهداشت جهانی چند سال پیش وضعیت اضطراری پاندمی را لغو کند؛ چون شدت بیماری‌زایی یا «پاتوژنیسیته» این ویروس جدید نسبت به نسخه اولیه‌اش به‌مراتب کمتر شده، یعنی کشندگی‌اش پایین‌تر آمده است». او با اشاره به روند جهش‌ها توضیح می‌دهد: «الان با سویه‌ای از کرونا مواجه‌ایم که از خانواده اُمیکرون است. هر چند وقت یک بار، جهش‌های ژنتیکی در این سویه اتفاق می‌افتد که باعث می‌شود بدن، آن را به‌عنوان یک ویروس جدید شناسایی کند. در نتیجه ایمنی قبلی پاسخ‌گو نیست و افراد حتی با وجود ابتلای قبلی، دوباره بیمار می‌شوند. اگر این تغییرات ژنتیکی در اُمیکرون به‌وجود نمی‌آمد، افرادی که شش یا ۹ ماه پیش مبتلا شده بودند، حالا دوباره مبتلا نمی‌شدند. اما این اتفاق نمی‌افتد و افراد دچار عفونت‌های مکرر می‌شوند».
رمضانی، با اشاره به ویژگی خاص کرونا نسبت به سایر ویروس‌های تنفسی ادامه می‌دهد: «این ویروس برخلاف آنفلوانزا و سایر ویروس‌های تنفسی که از اواخر پاییز و زمستان شیوع می‌یابند و در فصل گرما از بین می‌روند، اصلا به فصل ربطی ندارد. کرونا الگویی سینوسی دارد؛ یعنی وقتی سطح ایمنی در جامعه پایین می‌آید، یک‌دفعه پیک می‌زند، بعد که افراد زیادی مبتلا شدند و ایمنی نسبی ایجاد شد، شیوع کم می‌شود تا زمانی که دوباره جهشی جدید در ویروس به وجود بیاید، آن‌وقت پیک جدیدی آغاز می‌شود. به همین دلیل است که می‌بینیم تعداد مبتلایان بالا و پایین می‌شود».
به گفته این متخصص بیماری‌های عفونی، در حال حاضر موارد ابتلا به آنفلوانزا کاهش پیدا کرده، اما کرونا در حال اوج‌گرفتن است: «تا همین یکی، دو ماه پیش، حتی در فروردین، ما بالاترین موارد آنفلوانزا را داشتیم، مخصوصا نوع A. اما حالا که هوا گرم‌تر شده، آنفلوانزا عملا از بین رفته، ولی کرونا همچنان هست و حتی رو به افزایش است. چیزی که الان در تشخیص‌های آزمایشگاهی بیشترین موارد را دارد، کروناست».
واکسن‌سازی، عقب‌تر از جهش‌های ویروس
درباره امکان ساخت واکسن مؤثر، رمضانی با صراحت می‌گوید: «در حال حاضر، ساخت واکسن مؤثر برای این سویه‌های مدام در حال تغییر عملا ممکن نیست. ویروس کرونا ویروسی دارای RNA است، درست مانند آنفلوانزا، اما جهش‌هایش خیلی بیشتر است. مثلا در آنفلوانزا ما سالی یک بار واکسن را به‌روزرسانی می‌کنیم. اما درباره کرونا، ویروس هر چند ماه یک بار تغییر می‌کند.
تا زمانی که فرایند تولید و تست و توزیع واکسن جدید به اتمام برسد، ویروس تغییر کرده و آن واکسن دیگر جواب نمی‌دهد». او تأکید می‌کند که حتی شرکت‌های بزرگ واکسن‌سازی مثل فایزر و مودرنا که واکسن‌های mRNA تولید می‌کنند هم با این مشکل مواجه‌اند. آپدیت می‌کنند، ولی وقتی سویه جدیدی بیاید، اثر واکسن قبلی از بین می‌رود؛ بنابراین از نظر عملیاتی، ساخت واکسن مؤثر در مقیاس جهانی تقریبا غیرممکن شده است. رمضانی به وضعیت جهانی کرونا هم اشاره می‌کند: «الان دیگر نمی‌شود گفت فقط ایران درگیر است. کرونا جهانی شده. وقتی در آمریکا یا اروپا پیک اتفاق می‌افتد، چند ماه بعد ما هم دچار همان پیک می‌شویم؛ چون ویروس بین کشور‌ها رفت‌وآمد می‌کند. مرز‌ها دیگر معنی ندارد. مثلا اگر الان در آمریکا یک واریانت خاص غالب شده، چند ماه دیگر همان واریانت در ایران هم غالب خواهد شد. روند شیوع در سراسر جهان مشابه است».
عامل اصلی، تجمع‌هاست نه سرما
با وجود گرم‌شدن هوا، موجی از بیماری‌های ویروسی به‌ویژه در میان کودکان، کشور را فراگرفته است. بسیاری تصور می‌کنند این موج‌ها تنها در فصل‌های سرد سال بروز می‌کنند، اما مصطفی قانعی، فوق‌تخصص بیماری‌های ریه و رئیس سابق کمیته علمی مقابله با کرونا، در گفت‌و‌گو با «شرق» این تصور را نادرست می‌داند.
قانعی با تأکید بر اینکه تصور ارتباط مستقیم بین فصل سرما و اوج‌گیری بیماری‌های واگیردار ویروسی نادرست است، می‌گوید: «آنچه بیماری‌های ویروسی را گسترش می‌دهد نه دمای هوا، بلکه تجمعات انسانی است. در فصل سرما به دلیل بسته‌بودن پنجره‌ها و کاهش تهویه، انتقال بیماری راحت‌تر رخ می‌دهد، اما این به آن معنا نیست که در فصل گرم با شیوع بیماری روبه‌رو نباشیم».
او به تجربیات دوران پاندمی کرونا اشاره می‌کند: «در دوره همه‌گیری کرونا ثابت شد که تصور بهترشدن شرایط با گرم‌شدن هوا نادرست بود. ویروس‌های تنفسی از طریق تماس مستقیم، صحبت‌کردن در فاصله نزدیک و انتقال قطرات تنفسی شیوع پیدا می‌کنند. در این شرایط، رعایت ساده‌ترین اصول بهداشتی مثل استفاده از ماسک، شستن دست‌ها و پرهیز از دست‌دادن می‌تواند نقشی کلیدی در کنترل زنجیره انتقال داشته باشد».
او می‌گوید اگر فردی به‌محض بروز علائمی مانند آبریزش، عطسه یا تب از حضور در جمع خودداری کرده و ماسک مناسب ترجیحا N۹۵ استفاده کند، به‌راحتی می‌توان از گسترش بیماری جلوگیری کرد؛ «متأسفانه یکی از مشکلات اصلی این است که بسیاری از افراد در روز‌های ابتدایی بیماری همچنان در محل کار حاضر می‌شوند و زمانی که شدت علائم بیشتر شد، تازه در خانه می‌مانند یا بستری می‌شوند. درحالیکه کلید پیشگیری از همه‌گیری، شناسایی سریع و ایزوله‌کردن افراد در همان مراحل ابتدایی است».
به گفته قانعی، انتقال ویروس‌ها در تجمعاتی مانند ورزشگاه‌ها، مدارس، سینما‌ها و محل‌های کار به‌راحتی صورت می‌گیرد و دیگر نمی‌توان در دنیای امروز مانع شکل‌گیری اجتماعات شد؛ «نمی‌توان گفت کسی سفر نرود یا در مراسم مذهبی و اجتماعی شرکت نکند، اما می‌توان انتظار داشت افرادی که به بیماری مبتلا می‌شوند، مسئولانه رفتار کرده و مانع انتقال ویروس به دیگران شوند».
این متخصص ریه درباره وضعیت کودکان نیز توضیح می‌دهد: «برخلاف تصور عموم، کودکان در معرض ابتلای شدید به بیماری‌های ویروسی نیستند، اما به دلیل سیستم ایمنی در حال رشد، علائم بیماری در آنها معمولا واضح‌تر بروز می‌کند. در مقابل، بزرگسالان که ممکن است چند بار این ویروس‌ها را تجربه کرده باشند، گاه بدون علامت یا با علائم خفیف درگیر می‌شوند».
او در پایان بر این نکته تأکید می‌کند که راه مقابله با بیماری‌های ویروسی، نه درمان مستقیم، بلکه نظام مراقبتی مؤثر است: «برای این بیماری‌ها درمان قطعی در دسترس نیست و اغلب باید دوره بیماری طی شود؛ بنابراین پیشگیری از انتقال و شناسایی زودهنگام، بهترین راه مقابله با آنهاست».
