فیلمی کمتر دیده شده از زمان ساخت میدان و برج آزادی

زی‌سان: نقشهٔ برج آزادی چهار ستون یا در واقع چهار پشت‌بند را نشان می‌دهد که مستطیل شکل نیستند؛ بلکه شکلی پیچ‌خورده دارند. نقشهٔ میدان دقیقاً از سقف مسجد شیخ‌لطف‌الله اقتباس شده است، با این استثنا که به جای یک دایره، در این میدان دو بخش از دو بیضی با کانون‌های متفاوت وجود دارند. 

اغلب طرح‌های پروژه، از جمله این طرح را روح‌الله نیک‌خصال با نقشه‌های پیچیدهٔ هندسی و با الهام از نمونه‌های تاریخی و با چرخشی مدرن پرورانده است. گرچه نیک‌خصال در آن دوران دانشجوی سال سوم بود و در دفتر امانت کار می‌کرد، اما به گفتهٔ امانت «در طراحی نابغه بود» و بنابراین مسئولیت طرح‌های اجرایی مقدماتی به او سپرده شد. البته طراحی سازه را شرکت معروف انگلیسی به نام اوه اروپ (Ove Arup) انجام داد و کمک شایانی به سازمان‌دهی هندسی این طرح‌ها کرد.

تحلیل هندسی تناسبات برج، آن را کوتاه و تنومند نشان می‌دهد. اگر سه دایرهٔ افقی با دایره‌های عمودی هم‌توان بودند، قطعاً اوج‌گیری برج بیشتر القا می‌شد و دیگر هم‌چون هیکلی بدون سر و گردن به نظر نمی‌رسید. اما به هرحال، ارتفاع ۴۵ متری برج که به دلیل نزدیکی بنا به فرودگاه به امانت تحمیل شده بود، دست او را می‌بست. بنابراین، آن‌چه در ارتفاع نمی‌توانست به‌دست آورد، با گسترش افقی ستون‌ها و عظمت شکل‌های توخالی قسمت پایین جبران کرد. نما‌های شمالی- جنوبی و شرقی- غربی کاملا‌ً متفاوت‌اند. در محور شرقی- غربی که محور اصلی از فرودگاه به شهر است، گشودگی تاق‌نما کاملا‌ً سخاوتمندانه و با الهام از تاق کسری که دروازهٔ ورودی کاخ تیسفون ساسانی بوده به شکل تاق سهمی طراحی شده است با این تفاوت که تاق نمای میدان آزادی در رسیدن به زمین عریض‌تر می‌شود.

در بالا‌ی تاق ساسانی یک قوس نیمه‌جناغی هست که در نمای شمالی- جنوبی هم تکرار شده است. اما نکتهٔ جالب در مورد این تاق که در معماری اسلا‌می سابقه ندارد، این است که کناره‌های تاق در رسیدن به زمین به‌تدریج عریض‌تر می‌شوند. سطح بین این دو تاق‌نما، متشکل از ردیف لوزی‌های تورفته، یادآور طرح سیحون برای آرامگاه کمال‌المک است.

طراحی کاشی‌کاری با الهام از دم طاووس، کار حسین امانت است و نمونه‌های آن را پیش از کار سیحون، می‌توان در کاشی‌کاری‌های مسجد وکیل شیراز دید. نمای شمالی- جنوبی، کشیده‌تر و با تاق نمای کوچک‌تر، یادآور معماری سلجوقی است، اما هیچ نمونه‌ای از آن در معماری اسلا‌می دیده نشده است. چرخش ستون/پشت‌بند، بر طبق اصول دقیق ریاضی طراحی شده‌است و به گونه‌ای نظم طبیعی یا ارگانیک دست می‌یابد. این نبوغ معماری ایرانی است که در بسیاری از شاهکار‌های گذشته به چشم می‌خورد.

جالب‌ترین نکته در مورد برج آن است که بدون ستون‌های پایه یا دیوار‌های باربر طراحی شده و در واقع تندیس‌گونه‌ای متکی به خود است. مقیاس برج می‌توانست به‌راحتی آن را به نمونه‌ای از معماری خودکامه تبدیل کند: چهار ستون/پشت‌بند، هر یک به ابعاد ۶۲ × ۴۲ متر قرص و محکم روی زمین قرار گرفته‌اند و می‌چرخند تا کوچک‌تر شوند و بام را نگهدارند.

خوشبختانه نوار‌هایی از کاشی فیروزه‌ای رنگ، تودهٔ بزرگ ستون‌ها را می‌شکافند و به آن مقیاسی انسانی می‌دهند. انحنا‌های ظریفی که این نوار‌ها روی ستون‌ها به وجود می‌آورند، اوج گرفتن به آسمان را القا می‌کنند و نشان می‌دهند که آنها هم بر اساس همان نظم ریاضی نمودار قبلی محاسبه شده‌اند. طرفه اینکه به‌رغم دقت فوق‌العاده در محاسبه‌های ریاضی، بنا از نظمی طبیعی و ارگانیک برخوردار است. این رمز و راز را باید از ویژگی‌های اعداد در هندسهٔ اسلا‌می شمرد.

پوستهٔ کل ستون/ پشت‌بند‌ها که امانت طراحی و اروپ با یک برنامهٔ رایانه‌ای تکمیل کرده است، با وجود نظم دقیق هندسی‌اش، در نهایت هم‌چون فلس ماهی و کاملا‌ً ارگانیک به نظر می‌رسد. طرح گنبد اصلی که تکیه‌گاه بام است و برخی گنبد‌های کوچک‌تر داخل بنا، روایت مدرن گنبد‌های سنتی سلجوقی‌اند. به گفتهٔ امانت، طرح‌ها از مسجد جمعهٔ اصفهان نیز نشان بسیار دارند. سرانجام، طراحی پنجره‌های بالا‌ی بنا یادآور برج‌های سلجوقی یا غزنوی است، و اغلب با برج طغرل مقایسه می‌شود.

مراحل ساخت برج آزادی

این‌که در دههٔ ۶۰ میلا‌دی یک برنامهٔ رایانه‌ای ابعاد و مکان دقیق هر سنگ‌نما را تعیین کند، کار خارق‌العاده‌ای بود. ۲۵ هزار قطعه سنگ در ۱۵ هزار اندازهٔ مختلف، از ۴۰ سانتیمتر تا شش متر در نما به کار رفته است. برخی از سنگ‌ها خمیده‌اند و برخی نیستند.

به گفتهٔ ایرج حقیقی، ناظر ساختمانی پروژه، نام و مختصات دقیق هر سنگ را می‌دانسته است. کنار هم چیدن این سنگ‌ها، خود معمایی بود. ابتکار دیگری که مهندسان سازهٔ طرح شرکت اوه اروپ در ساختمان برج به کار بردند بهره‌جویی از پوشش سنگی روکار به مثابه قالب بتون‌ریزی بود. سنگ‌های پوشش روکار ضخامتی از هفت تا ۲۷ سانتیمتر دارند.

نوآوری فنی دیگر، به‌ویژه برای آن دوران و در ایران، را باید استفاده از بتون نمایان (exposed concrete) با رنگ‌ها و بافت‌های گوناگون برای پوستهٔ داخلی بنا دانست. در مقایسه با شیوه‌های غالب معماری آن دوره در غرب که از بتن نمایان در نمای بیرونی استفاده می‌شد، این کار، ارزنده و مبتکرانه بود. دو ستون/ پشت بند برای جادادن پله‌ها و دو ستون دیگر برای قرار دادن آسانسور‌ها در نظر گرفته شده است که هماهنگ با شیب ستون‌ها در دو مسیر مختلف در ارتفاع بالا می‌روند.

به طور کلی می‌توان گفت پیمانکار ساختمان، افخمی و محمد پورفتحی از شرکت «ماپ» در اجرای طرح با تمام جزئیاتش دقتی خاص به کار برده و از تکنیک‌های ساختمانی مدرن نیز بهره جسته است. سازندگان بنا همه ایرانی بودند، واقعیتی که امروز هم امانت به آن می‌بالد. هنگامی که کار‌شناسان خارجی در ایران حضوری فعّال داشتند و گروه معماران ساختمان و محسن فروغی، به‌آسانی می‌توانستند با استخدام آنها کار ساختمان را به سرعت پیش برند، تصمیم بر ایرانی بودن همهٔ اعضای گروه شد. (تنها طراحان نقشه‌های سازه خارجی بودند.)

جایی در بنا نیست که ابداع‌های تکنیکی و طرح‌های نوین استثنایی به چشم نخورد. تونل ورودی اصلی، خود شاهکار مهندسی سازه است. روبروی در ورودی اصلی، راهروی تونل مانندی به نام «گذرگاه پیشینیان» قرارگرفته که بر دیوار‌هایش چهار ویترین عظیم به چشم می‌خورد. در انتهای ورودی اصلی، کتابخانهٔ مرکزی و در ادامهٔ راهرو شمالی کتابخانهٔ بخش اداری ساخته شده است.

انتقاد عمده در مورد بنای شهیاد سابق و آزادی کنونی، غیبت نظم معماری در تسهیلا‌ت زیر‌زمینی آن است که شامل فضا‌های دیگر از جمله بازسازی نقشهٔ ایران و شهر‌های اصلی آن هم می‌شود. البته می‌توان ادعا کرد که، چون این بخش‌ها در زیرین بنا قرار گرفته‌اند و دیده نمی‌شوند، چگونگی قرارگیری آنها در کنار هم چندان اهمیتی ندارد، به‌ویژه از آن رو که بال جنوبی بنا چهار سال پس از دیگر بخش‌های مجموعه ساخته شده است. امانت در این باره توضیح می‌دهد که طراحی سطح بالا‌ی زیر زمین، با حیاط‌های بازِ تسهیلا‌ت زیر زمین هم‌خوانی دارد و این خود بارز‌ترین نظم در طراحی است. به هر حال، از دید معماری به نظر می‌رسد که سه خوشهٔ اصلی: برج، گالری‌های ایرانی، موزه و تسهیلا‌ت دیگر، بدون هیچ نظم و ترتیبی در کنار هم جمع شده‌اند و، چون نقشه‌ها و محوطه‌سازی‌های موجود چند بار بازسازی شده‌اند، امکانِ پیداکردن نظم و ترتیب در ارتباط بین تسهیلا‌ت زیر‌زمین و دیگر بخش‌ها وجود ندارد.

سرانجام، باید به یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های ساختمان برج اشاره کرد، که حسین امانت خود بر آن تأکید بسیار می‌گذاشت. در این برج چند درِ سنگی، به وزن تقریبی هفت تُن و از سنگ گرانیت یکپارچه وجود دارد که بر محوری فلزی می‌چرخند و آنها را پیمانکار سنگ پروژه، غفار داورپناه، کار گذاشته است. گروه‌های گوناگون ایرانی نیز که این بنا را با کیفیتی ممتاز ساخته‌اند قابل تحسین‌اند؛ از جمله، سیدمهدی که یکی از ماهر‌ترین سنگ‌کاران گروه بوده است.