دریاچه تاریخی زایسان در قزاقستان؛ دریاچه کولی!

زی‌سان: نام قزاقستانی دریاچه زایسان كولی است و از زبان مغولی به معنای «دریاچه نجیب» گرفته شده است. این دریاچه هم در اندازه و هم در زیبایی منحصر به فرد است و در زمان‌های قدیم به عنوان مقر اصلی خان‌های مختلف از جمله خان‌های زونگار مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

به گزارش زی‌سان،  دریاچه زایسان در ارتفاع 420 متری (1380 فوت) در حفره ای بین کوه های آلتای و تاربگاتای قرار دارد. طول آن 105 کیلومتر (65 مایل) و عرض تقریبی آن بین 22 کیلومتر (14 مایل) تا 48 کیلومتر (30 مایل) است. رود اصلی‌ای که به آن می ریزد کارا ایرتیش (ایرتیش سیاه) و کندیرلیک از شرق است و  تنها خروجی آن رود ارتیس یا ایرتیش است. از زمان ساخت سد بوختارما بر روی رود ایرتیش، در پایین دست زایسان، این دریاچه حدود 6 متر (20 فوت) بالاتر از سطح طبیعی خود قرار گرفته و مساحت دریاچه دو برابر شده است. این دریاچه  از حدود 1800 کیلومتر مربع به 3500 کیلومتر مربع (یا حتی به 5000 کیلومتر مربع) رسیده است.

دریاچه بایکال اغلب به عنوان باستانی ترین دریاچه جهان شناخته می‌شود، چرا که شواهد مشخص نشان می دهد که قدمت آن بین  25 تا 30 میلیون سال است. با این حال، دریاچه زیسان ممکن است حتی قدیمی‌تر باشد و احتمالاً مربوط به دوره کرتاسه است. به این ترتیب سن بالقوه این دریاچه بیش از 66 میلیون سال است هرچند که دقیق قدمت دقیق این دریاچه بسیار دشواتر است اگرچه برخی مطالعات زمین شناسی حوضه زایسان انجام شده است. اما در هر صورت داده‌های زمین‌شناختی نشان می‌دهد که این دریاچه قدیمی بسیاتر زیاد دارد.

تاریخچه زایسان

در قرن سوم قبل از میلاد، این دریاچه مرز بین قبایل کنفدراسیون Xiongnu و Yuezhi بود. بعدها، در اوایل قرن دوم، Xiongnu با موفقیت منطقه را Yuezhi را تصرف کرد. در طول جنگ‌های هان - شیونگنو، دریاچه زیسان و ایرتیش سیاه محل اختلاف بین سلسله هان چین و شیونگنو بود.

از اوایل قرن چهارم، دریاچه زایسان و ایرتیش از دو طرف تحت کنترل سه امپراتوری متوالی ترک قرار گرفتند: خاقانات روران، خاقانات اول ترک و خاقانات دوم ترک. پس از اصلاح دولت عشایری توسط گوکترک ها در دهه 500 و تقسیم آنها به نیمه شرقی و غربی، دریاچه زیسان توسط سلسله تانگ چین در جریان نبرد رودخانه ایرتیش فتح شد.   

به دنبال از دست رفتن متصرفات شمالی تانگ، دریاچه توسط قبایل مختلف کوچ نشین کارلوک ها و اویرات‌ها در دوره میانه قرون وسطی بین سال‌های  700 تا 1000 اداره می شد. دو قدرت بزرگی که از سال‌های 1000 تا 1215 منطقه را کنترل می‌کردند، قره‌خانی‌ها و قره‌خیتای‌ها بودند که در سال 1216 توسط ژنرال مغول «جبه» که یکی از ژنرال‌های برجسته چنگیزخان بود تسخیر شدند و از از آنجا بودکه دریاچه زیسان به تصرف مغول درآمد.

هنگامی که امپراتوری هنوز یکپارچه نشده بود، دریاچه به عنوان گذرگاهی برای لشکرکشی های بزرگ مغول به آسیای مرکزی و غربی مانند لشکرکشی های چنگیز خان (1224) و هولاگو خان (1251) عمل می‌کرد. این منطقه تحت سلسله یوان اداره می شد، قبل از اینکه بین قدرت های عشایری محلی تقسیم شود. تیمور در سال 1391 در تعقیب «مغول خان قومارالدین دغلات»  به دریاچه زیسان و ایرتیش سیاه لشکرکشی نظامی کرد.

اولین روسی که به این منطقه رسید، «ایوان بوکولتس» بود که برای ساختن قلعه و جستجوی طلا از ایرتیش بالا رفت. در سال 1715 توسط اویرات ها که خانات زونقار را در منطقه تأسیس کرده بودند به پایین رودخانه رانده شد. امپراتوری چینگ چین در دهه 1750 ایالت زونقار را فتح کرد. این باعث افزایش توجه مقامات روسیه به سرزمین مرزی آنها شد. در سال 1756، ایوان نپلیوف، فرماندار اورنبورگ، حتی الحاق منطقه دریاچه زایسان را پیشنهاد کرد، اما این پروژه متوقف شد.

در آن زمان نگرانی هایی در روسیه در مورد امکان حرکت ناوگان چینی از دریاچه زیسان به سمت پایین ایرتیش و به سیبری غربی مطرح شد. یک مکتشف روسی در سال 1764 از دریاچه زیسان بازدید کرد و به این نتیجه رسید که چنین تهاجم رودخانه ای از جانب چینی‌ها محتمل نیست. با این وجود، زنجیره ای از حصارهای روسی بر روی رودخانه بوختارما، در شمال دریاچه زایسان ایجاد شد. به این ترتیب مرز بین دو امپراتوری روسیه و چین در حوضه ایرتیش تقریباً مشخص شد.

وضعیت زیسان در اواسط قرن 19 در گزارشی توسط آبراموف شرح داده شده است. اگرچه منطقه زایسان توسط هر دو طرف به عنوان بخشی از امپراتوری چینگ به رسمیت شناخته شد، اما سالانه توسط ماهیگیران استفاده می شد. این سفرهای تابستانی در سال 1803 آغاز شد و بین سال‌های 1822- 1825، دامنه این سفرها از سراسر دریاچه زیسان تا دهانه ایرتیش سیاه گسترش یافت.

مرز بین امپراتوری روسیه و چینگ در حوضه ایرتیش در امتداد خطی تقریباً مشابه مرز کنونی چین با روسیه و قزاقستان توسط کنوانسیون پکن در سال 1860 ایجاد شد. خط مرزی واقعی طبق کنوانسیونی در سال 1864 ترسیم شد و دریاچه زایسان را در سمت روسیه باقی گذاشت. حضور نظامی امپراتوری چینگ در حوضه ایرتیش در طول شورش دونگان (شورشی در دوران امپراتوری چینگ که در قرن نوزدهم در چین غربی اتفاق افتاد) از بین رفت. پس از سقوط و فتح مجدد سین کیانگ توسط زو زونگ تانگ رهبر نظامی امپراتوری چینگ، مرز بین امپراتوری روسیه و چینگ در حوضه ایرتیش با معاهده سن پترزبورگ (1881) اندکی به نفع روسیه تنظیم شد.