قاتل عثمان خلیفه سوم کیست و چرا حضرت علی او را قصاص نکرد؟
عثمان بن عفان خلیفه سوم مسلمانان (۲۳-۳۵ ﻫ) در شورشی که علیه وی در مدینه رخ داد، توسط عده‌ای از مسلمانان به قتل رسید. امام علی (ع) علی‌رغم مخالفت با چنین اقدامی، قاتلان او را مورد محاکمه قرار نداد و آنان را مجازات نکرد؛ بنابراین سوالی که در این جا هست این است که علت یا علل عدم قصاص قاتلان عثمان توسط امیرالمومنین (ع) چه بوده است؟ علی‌رغم پیچیده‌گی‌های خاص موضوع به جهت جواب‌های گوناگونی که در این خصوص مطرح شده، واکاوی این موضوع- با بهره‌گیری از روش توصیفی و تحلیلی- نشان می‌دهد، هر چند امیرالمومنین (ع) به دنبال رسیدگی به ماجرای قتل عثمان و مجازات قاتلان وی بوده، اما مشخص نبودن قاتلان مباشری عثمان و شرایط خاصی که حضرت در دوره زمامداری خویش با آنها مواجه شده، عملاً به آن حضرت اجازه نداده است در این زمینه کاری صورت دهد.
عثمان خلیفه سوم (۲۳-۳۵ ﻫ) به جهت سیاست‌های نادرستی که به خصوص در دوره دوم حکومت خویش در پیش گرفته بود، در خانه خویش توسط شورشیانی که از شهر‌های مختلف به مرکز خلافت اسلامی آمده بودند، محاصره و پس از کش و قوس‌های فراوان به قتل رسید. این قتل در حالی صورت گرفت که امام علی (ع) به آن راضی نبود و حتی اقداماتی هم برای جلوگیری از آن انجام داد. آن حضرت در مواردی قاتلان او را لعن کرده و علیه آنان نفرین می‌کرد. امری که به خوبی نشان می‌دهد آن حضرت از این اقدام خودسرانه و فتنه‌خیز شورشیان ناراضی بوده است.
ماجرای قتل عثمان
با پایان یافتن خلافت عمر (۱۳-۲۳ ﻫ) عثمان بن عفان از تیره اموی جانشین وی شد. عثمان به علت وابستگی شدید به هم قبیله‌ای‌های خویش از حزب بنی امیه، همه امور را در اختیار ایشان قرار داد و با بهانه صله رحم (ابن سعد) بذل و بخشش‌های فراوانی به آنان کرد و دستشان را در بسیاری از امور باز گذاشت. وی که در دوره زمامداری خویش (۲۳-۳۵ ﻫ) به خصوص در نیمه دوم آن، مرتکب چنین بی‌عدالتی‌ها و سوء تدبیر‌هایی شده بود، زمینه شورش علیه خویش را فراهم ساخت.
این امر سبب شد عده‌ای از شهر‌های مختلف جامعه اسلامی به مدینه آمده و علیه وی دست به شورش زدند. امام علی (ع) هر چند از عملکرد عثمان ناراضی بود و بار‌ها در این باره به وی تذکر داده بود، اما راضی به قتل خلیفه هم نبود چرا که آن حضرت می‌دانست کشته شدن عثمان به عنوان خلیفه مسلمانان در‌های فتنه را به روی جامعه اسلامی باز خواهد کرد و پیامد‌هایی ناگوار خواهد داشت. به همین جهت تلاش‌های آن حضرت به عنوان میانجی، در جهت آرام نمودن شورشیان و به راه آوردن عثمان سامان یافت.
آن حضرت با شورشیان صحبت کرده و رفتار آنان را- که حتی در مراحلی از شورش- مانع دست‌رسی خلیفه به آب و غذا شده بودند، ناپسند دانست و محاصره و کشتنش را نادرست شمرد و حتی در مراحل نهایی محاصره خانه عثمان، امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) را برای دفاع از وی فرستاد؛ که بنا به نقلی امام حسن (ع) در دفاع از خلیفه زخمی شد.
علی‌رغم حمایت‌های امام علی (ع) از عثمان-که حتی مورد اعتراف کسانی، چون مروان بن حکم نیز بود و نهی شورشیان از قتل وی، سرانجام عده‌ای از شورشیان در هیجدهم ذی الحجه سال ۳۵ هجری به خانه خلیفه ریختند و وی را به قتل رساندند. امام علی (ع) در تعبیری ضمن اشاره به خطا‌های عثمان و خودرأیی او، از بی‌تابی و تندروی مردم گلایه کرده و از قتل عثمان اظهار بیزاری کرد.
کشته شدن عثمان سبب شد عده‌ای که خودشان در کشتن وی سهیم و یا مقصر بودند، مدعیان اصلی خون وی شوند و امام علی (ع) را تحت فشار قرار دهند که قاتلان خلیفه را قصاص کند. مدتی بعد هم امیرالمومنین (ع) را متهم کردند که خودش در قتل عثمان دست داشته است. ادعایی که امام به شدّت و در موارد متعددی آن را رد می‌کرد و حتی حاضر بود برای اینکه بنی امیه باور کنند، میان رکن و مقام سوگند یاد کند که در قتل وی دخالتی نداشته است.
۳. علل عدم قصاص توسط امیرالمومنین
یک) مشخص نبودن قاتل یا قاتلان
به نظر می‌رسد یکی از عواملی که سبب شده، در دوره حکمرانی امام علی (ع) قاتلان عثمان مورد پیگیری قضایی قرار نگیرند، این بوده که اساساً به صورت دقیق و مشخص، معلوم نبود که در آن هرج و مرجِ شورش علیه عثمان که به قتل وی منجر شد، چه کسی یا چه کسانی در قتل خلیفه به صورت مباشری دخالت داشتند. نقلی از ابوسعید خدری هست که وی ۸۰۰ نفر را در قتل خلیفه حاضر دانسته است. از هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص هم نقل شده است «جز این نیست که اصحاب محمّد و فرزندان اصحابش و قاریان او را کشتند، هنگامی که بدعت‌ها برساخت و با حکم قرآن به مخالفت پرداخت».
عبیدالله بن عمر در جنگ صفین، اهالی عراق را یاوران علی (ع) و قاتلان عثمان معرفی می‌کرد و خواستار انتقام از آنان بود. وی خطاب به شامیان مىگفت: اى مردم شام این قبیله عراق قاتلان عثمان و یاوران على هستند و اگر این قبیله را در هم شکنید، انتقام خون عثمان را مىگیرید و على و عراقیان نابود خواهند شد. تمامی این تعابیر نشان می‌دهند قاتلان مباشری عثمان به صورت دقیق مشخص نبوده‌اند. علاوه بر این باید توجه داشت که خون‌خواهان عثمان اعم از عایشه، طلحه، زبیر و معاویه هیچ‌گاه به طور مشخص کسی را به عنوان قاتل عثمان معرفی نکرده‌اند.
نقلی از بلاذری هست که امام علی (ع) نیز در یکی از سخنان خویش و در پاسخ به معاویه، بیان کرده که قاتل مشخصی برای وی سراغ ندارد. البته در برخی از منابع تاریخی، قاتلان مباشری عثمان به طور مشخص نام برده شده‌اند. افرادی، چون سودان (سیدان) بن حمران، قتیرة بن وهب، کنانة بن بشر تجیبی عمرو بن حمق، محمد بن ابی‌بکر، محمد بن حنفیه، عمار، محمد بن ابی‌حذیفه، سنان بن عیاض، عبدالرحمن بن عدیس بلوی، از کسانی هستند که گفته می‌شود در قتل مباشری عثمان شرکت داشتند. خود این ناهمگونی و اختلاف، باز نشان از این است که به صورت دقیق معلوم نبوده که چه کسانی در قتل خلیفه دست داشته‌اند.
همین امر سبب شده تلاش‌های امام علی (ع) نیز برای یافتن قاتل یا قاتلان خلیفه به نتیجه‌ای منجر نشود. گفته می‌شود آن حضرت در ابتدای حکومت خویش، در پی یافتن کسانی بود که به طور مشخص در قتل عثمان مشارکت کرده و وی را به قتل رسانده بودند. آن‌حضرت حتی با نائله همسر عثمان درباره شناسایی قاتلان او سخن گفت، اما نائله اعلام کرد آنها را جز با دیدن چهره هایشان تشخیص نمی‌دهد. حتی فردی، چون محمد بن ابی‌بکر که به دست داشتن در قتل عثمان متهم بود، در حضور نائله، اعلام کرد که در زمان قتل وی حضور نداشته و کسانی دیگر او را کشته‌اند؛ بنابراین به نظر می‌رسد با توجه به این که امام خود در صحنه قتل خلیفه سوم حضور نداشت و عده زیادی در قتل وی دست داشتند. برای امام علی (ع) اثبات نشد که دقیقاً چه کسانی به صورت مباشری وی را به قتل رسانده‌اند. ضمن اینکه ناراحتی و عصبانیت مردم از عملکرد عثمان سبب شده بسیاری از مردم خود را جزء قاتلان عثمان معرفی کنند.
دو) مصلحت سنجی امام
هر چند تحقیقات ابتدایی‌ای که امام علی (ع) بلافاصله پس از قتل عثمان و در خانه وی با پرسش‌هایی از نائله همسر عثمان و برخی از متهمان به قتل، انجام داد، ثمری نداشت، اما به نظر می‌رسد در همین زمان رأی امام بر این قرار گرفته که فعلاً به جهت التهابات سیاسی و شرایط اجتماعی موجود، بر این قضیه تمرکز نکند تا اوضاع آرام‌تر شود. امام علی (ع) در خطبه ۱۶۸ نهج البلاغه و در پاسخ به درخواست برخی از یارانش که پس از بیعت با آن حضرت از ایشان خواستند جهت کیفر دادن قاتلان عثمان، اقدام کند، فرمود:
اى برادران! من از آن چه شما مىدانید بى اطلاع نیستم، اما این قدرت را از کجا به دست آورم آنان (شورشیان بر عثمان) همچنان بر قدرت و شوکت خویش باقی‌اند، آنها بر ما مسلطند و ما بر آنان تسلطى نداریم، این گروه همانهایند که بردهگان شما با آنها مىجوشند و بادیه نشینانتان به آنها پیوستهاند، در بین شما قرار دارند و قدرتِ ریزش هرگونه مشکلات و سختى بر سر شما را دارند، آیا شما موضعى براى قدرت، بر خواسته‌هاى خود مىبینید؟ این کار، کار اهل جاهلیت است.
آنها یار و یاور دارند. اگر در این باره جنبشى پیش آید، مردم چند دسته خواهند بود: گروهى همان را مىخواهند که شما طالبید، عدهاى دیگر رأیشان بر خلاف عقیده شما است و دسته سوم نه این را مىپسندند و نه آن را. بنا بر این صبر کنید تا مردم آرام شوند و دل‌ها در جاى خود قرار گیرند و حقوق به آسانى گرفته شود. آرام باشید و به من مهلت دهید، ببینید به شما چه فرمان مىدهم، کارى مکنید که قدرت ما را ضعیف سازد و کاخ قوت و شوکت را فرو ریزد و سرانجام سستى و ذلت به بار آورد.
سه) عدم طرح شکایت از قاتلان
گذشته از مصلحت سنجی امام و سپس عدم امکان رسیدگی به ماجرای قتل عثمان در دوره حاکمیت آن حضرت، نکته‌ای که باید در پاسخ به چرایی این قضیه مطرح شود این است که اصولاً به جهت عدم طرح شکایت رسمی و قانونی از قاتلان عثمان، شرایط لازم برای تشکیل محکمه جهت رسیدگی به قتل عثمان در زمان حاکمیت امام علی (ع) هرگز فراهم نشده است. سخنی از امام علی (ع) در پاسخ به معاویه- که خواستار تحویل قاتلان عثمان به خویش بود- نقل شده که می‌توان از محتوای آن این مطلب را فهم کرد که لازمه صدور حکم از طرف امام علی (ع) درباره قاتلان عثمان، گردن نهادن طلب کنندگانِ خون عثمان به اطاعت از حکومت امیرالمومنین (ع) و یا به تعبیری پذیرش حکومت ایشان، سپس طرح شکایت از آنان یا از سوی فرزندان عثمان و حضور آنها و متهمان به قتل در دادگاه بوده است. امری که هرگز محقق نشد. ابن ابی الحدید در این باره آورده است: خواسته علی (ع) این بود که معاویه و سایرین از وی اطاعت کرده و فرزندان عثمان نزد آن حضرت حاضر شده و از قاتلان پدرشان شکایت کنند و مستندات خویش را ارائه کنند و در این صورت بود که امام می‌توانست رأی خویش را صادر کند، اما عملاً چنین چیزی اتفاق نیفتاد. معاویه و اهالی شام نافرمانی کردند، فرزندان عثمان نیز به معاویه پناه بردند و از حوزه حکومت حضرت بیرون رفتند و به صورت شرعی به مطالبه قصاص نپرداختند.
امام علی (ع) در مراحل ابتدایی حکومت خویش به دنبال یافتن قاتلان مباشری عثمان بود و در این زمینه به خصوص از نزدیکان عثمان از جمله نائله همسر وی تحقیق به عمل آورد، اما قاتل مشخصی برای عثمان پیدا نکرد. آن حضرت سپس به این نتیجه رسید که فعلاً به جهت شرایط خاصی که وجود دارد و به جهت سلطه شورشیان بر امور، امکان برخورد با آنان و پیگیری پرونده قتل وجود ندارد، بنابراین با مصلحت سنجی، انجام آن را به آینده‌ای آرام موکول کرد. بعد‌ها به جهت شرایط خاصی که برای آن حضرت به خاطر درگیری با ناکثین، قاسطین و مارقین پدید آمد، این فرصت و این امکان از آن حضرت سلب شد. ضمن اینکه اصولاً امام علی (ع) در برابر خواسته امثال معاویه که خواستار قصاص از قاتلان عثمان بودند و از حضرت می‌خواستند یا خود آنان را قصاص کند و یا آنان را به ایشان تحویل دهد، این امر را مطرح ساخت که می‌بایست در این خصوص ایشان یا فرزندان عثمان به عنوان شاکیان این پرونده از قاتلان شکایت کنند، مستندات خویش را ارائه کنند و امام علی (ع) به آن پرونده رسیدگی کند، اما این امر هرگز اتفاق نیفتاد. پاسخ دیگری که به سوال این پژوهش داده شد سخنی از امام علی (ع) است که بر اساس آن، چون عثمان در شرایطی خاص به قتل رسیده، چرا که اولاً قاتلان مباشری وی مشخص نیستند، ثانیا: قاتلان وی درباره قتل او با تأویل قرآن به چنین اقدامی دست زده‌اند، در چنین موردی قصاص امکان ندارد.
نویسنده: یدالله حاجی زاده_ استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
منبع: پژوهش نامه علوی
