سگ‌ها و گربه‌های بلاصاحب چه بلایی بر سر حیات وحش شهری می‌آورند؟

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی می‌گوید صاحبان خانه می‌توانند با حفاظت مستقیم از زیستگاه‌ها در مناطق شهری تاثیر مثبتی روی جلوگیری از تغییرات اقلیمی دارند.

دکتر سیدمهدی مصطفوی در گفتگو با ما با اشاره به تعریف حیات وحش اظهار کرد: مجموعه‌ای از موجودات زنده یا گونه‌های جانوری و گیاهی که در محیط‌های طبیعی و غیرپروسه‌های انسانی زندگی می‌کنند و به‌طور طبیعی در اکوسیستم‌های طبیعی قرار دارند همچنین کلیه موجودات زنده به غیر از انسان و حیوانات اهلی شده را در تعریف جدید حیات وحش می‌گوییم.

او با اشاره به تغییر اقلیم گفت: تغییر اقلیم با توجه به تعریف سازمان ملل به تغییرات طولانی مدت دما و الگو‌های آب و هوایی اشاره دارد. چنین تغییراتی به دلیل تغییرات در فعالیت خورشید یا فوران‌های آتشفشانی بزرگ می‌تواند طبیعی باشد، اما از دهه ۱۸۰۰ فعالیت‌های انسانی محرک اصلی تغییرات آب و هوایی بوده که عمدتاً به دلیل سوزاندن سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ، نفت و گاز اتفاق افتاده است.

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی اضافه کرد: اکوسیستم‌های شهری نقش مهمی در ارائه طیف وسیعی از خدمات به ساکنان خود ایفا می‌کنند و عملکرد آنها عمیقا با اثرات تغییرات آب و هوایی در هم تنیده شده است. اکو سیستم‌های شهری خدمات نظارتی مانند کنترل دما، نگهداری کیفیت هوا و مدیریت آب و طوفان‌ها، به‌علاوه تأمین غذا و آب را ارائه و مزایای فرهنگی مثل ترویج آموزش حفاظت محیط زیست و ترویج تفریح ​​و وحدت جامعه را فراهم می‌کنند.

عوامل تهدیدکننده تنوع زیستی

او از عوامل مهم تهدید کننده تنوع زیستی و کاهش و تخریب زیستگاه‌های حیات وحش نام برد و اظهارکرد: تغییر کاربری، شکار بی‌رویه و تجارت حیوانات و گیاهان وحشی، ورود گونه‌های مهاجم و غیربومی، آلودگی‌ها و بهره برداری ناپایدار از منابع طبیعی از جمله این عوامل است، اما یکی از بزرگترین خطرات در حال حاضر تغییر اقلیم جهانی است. افزایش دمای زمین باعث تغییر در بسیاری از جنبه‌های زیستی گونه‌ها مثل فنولوژی (رخداد‌های بیولوژیک دوره‌ای یا سیکلی در گیاهان و جانوران که متاثر از شرایط محیطی به ویژه تغییرات دمایی ناشی از شرایط هوا و اقلیم مثل جوانه زنی و گل‌دهی گیاهان در بهار، تغییرات رنگ برگ‌ها در پاییز، مهاجرت و لانه‌سازی پرندگان و حشرات و خواب زمستانی است.)، فیزیولوژی، ریخت‌شناسی، چرخه جمعیتی و پراکنش گونه‌ها شده است که پیش‌بینی می‌شود بیشترین تاثیر را روی گونه‌های دارای پراکنش جغرافیایی کم، گونه‌های کوهستانی و گونه‌های بومی خواهد گذاشت. 

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی اضافه کرد: گرمایش جهانی با تغییر در وضعیت گونه‌ها، باعث تغییر در دوام و پویایی اکوسیستم‌های آبی و خشکی خواهد شد. تغییر در تنوع زیستی به‌صورت تغییر در تنوع گونه‌ها، افزایش مهاجرت، نابودی و حذف برخی گونه‌ها، طغیان آفات و کاهش مقاومت میزبان‌ها و افزایش جهش‌های ژنتیکی رخ می‌دهد.

نقش تغییرات اقلیمی در وضعیت زیستگاه‌های حیات وحش

مصطفوی در توضیح عوامل تغییرات اقلیمی در رابطه با تحولات زیستگاه‌ها گفت: با تغییر دما و الگو‌های بارندگی، زیستگاه‌های طبیعی ممکن است تغییر کنند یا تخریب شوند. این تخریب در شهر‌ها باعث تغییر در پراکنش گونه‌های وحش شوند. گونه‌های وحش ممکن است به دلیل تغییرات اقلیمی دچار کمبود منابع غذایی، آب و زیستگاه مناسب می‌شود که می‌تواند به رقابت بیشتری در میان گونه‌ها منجر شود. همچنین تغییر اقلیم می‌تواند به گسترش گونه‌های ناقل بیماری‌ها و بیماری‌های جدید منجر شود که این می‌تواند روی سلامتی حیات وحش و حتی انسان‌ها تأثیر بگذارد.

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی در ادامه با اشاره به تغییر رفتار و عادات غذایی خاطرنشان کرد: حیات وحش ممکن است به تغییرات در دسترسی به غذا و منابع دیگر واکنش نشان دهد و امکان دارد باعث تغییر در عادات مهاجرت و تولید مثل آنها شود. با تغییرات اقلیمی، ممکن است شاهد تغییر در ترکیب گونه‌ها در مناطق شهری هم باشیم.

او با بیان اینکه تغییرات اقلیمی بر همه گونه‌ها تاثیر منفی نمی‌گذارد، گفت: به عنوان مثال مرز‌های حیات گونه‌ای مانند سوسمار دم تیغی بین النهرین در اهواز با تغییر اقلیم افزایش پیدا می‌کند چراکه افزایش دما باعث می‌شود حتی به جوامع شهری نزدیک شود. برعکس گونه‌های مناطق کوهستانی یا گونه‌های ساکن در زیستگاه‌های کوچک مثل دوزیستان هستند. دوزیستان شهری مثل قورباغه و وزغ تا دوزیستان دیگر مثل سمندر‌ها به دلیل این‌که نمی‌تواند خودشان را بر اثر تغییر اقلیم جا به جا کنند، بیشترین آسیب را می‌بینند.

اثر تغییر اقلیم بر زمان‌بندی فصل‌ها و کیفیت هوا

 مصطفوی در خصوص اثر تغییر زمان‌بندی فصل‌ها روی تغییرات اقلیمی گفت: تغییرات اقلیمی می‌تواند باعث تغییر زمان‌بندی فصل‌ها شود. مانند زودتر آمدن بهار یا تأخیر در پاییز. این تغییرات از جمله در زمان گلدهی و گرده افشانی، تولید مثل، مهاجرت و در دسترس بودن غذا می‌تواند بر چرخه زندگی حیوانات تأثیر بگذارد.

او اضافه کرد: با افزایش دما حیوانات به مناطق خنک‌تر یعنی عرض‌های بالاتر جغرافیایی یا به ارتفاعات بالاتر می‌روند. به عنوان نمونه گونه‌های جنوب تهران با افزایش گرما به مناطق بالاتر نقل مکان می‌کنند. برخی از گونه‌ها مثل پرندگان و پستاندارانی مثل روباه که حتی در توچال می‌بینیم نیز چنین وضعیتی دارند.

مصطفوی در ادامه گفت: بستر رودخانه‌های نزدیک به جامعه شهری، با تبخیر آب بر اثر تغییرات اقلیمی به زمینه‌ای برای افزایش آلودگی تبدیل می‌شود و زیستمندان وابسته به منابع آبی از بین می‌روند.

گسترش گونه‌های غیربومی بر اثر تغییرات اقلیمی

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی با اشاره به تاثیر تغییرات اقلیمی بر گسترش گونه‌های غیر بومی اظهارکرد: اگر گونه‌ای از کشوری دیگر وارد شد، گونه غیربومی تعریف می‌شود. این تعریف درست است، اما اگر یک گونه از نقطه‌ای دیگر از ایران وارد یک نقطه دیگر شود، می‌تواند موجب آفت شود و در این شرایط گونه غیربومی تلقی می‌شود. در واقع وقتی مرز‌های گونه‌ای بر اثر تغییر اقلیم از حاشیه به درون شهر کشیده شود، گونه مهاجم محسوب می‌شود. به عنوان مثال مرغ مینا سال‌ها بیش از جامعه شهری وجود نداشت. این گونه قلمرو طلب است و می‌تواند زیستگاه پرندگان شهری را اشغال کند. گونه‌های غیربومی تحمل بیشتری دارند.

مصطفوی ادامه داد: گونه‌های غیر بومی قادر به تحمل گرما و کم‌آبی بیشتر هستند بنابراین تغییر اقلیم موجب گسترش گونه‌های غیربومی در جوامع شهری می‌شود.

او با بیان این‌که تغییرات اقلیمی می‌تواند تأثیرات اقتصادی و اجتماعی نیز داشته باشد، گفت: تغییرات اقلیمی موجب تخریب زیستگاه می‌شود و انسان‌ها برای کاهش مخاطرات ناشی از این نابودی همچنین تامین آب منابع مالی بیشتری را صرف کنند. زمانی درختان یک پارک بر اثر تغییرات اقلیمی و افزایش دما از بین برود، هزینه‌های مالی بیشتری باید صرف کرد.

مصطفوی درباره تاثیر تغییرات اقلیمی بر تنوع ژنتیکی اظهارکرد: گونه‌هایی که در زیستگاه‌های غیرشهری زندگی می‌کنند، می‌توانند با جمعیت‌های مختلفی زاد و ولد کنند و تنوع ژنتیک بیشتری دارند. آنها در جوامع شهری به‌شدت آسیب پذیر هستند چراکه جمعیت کمتری دارند علاوه بر آن زمانی که گونه‌ها بر اثر تغییرات اقلیمی زیستگاه‌ها و منابع غذایی خود را از دست می‌دهند، به سمت شهر می‌آیند. به عنوان نمونه در نزدیکی اردبیل خرس‌ها به جوامع شهری نزدیک می‌شوند تا زباله‌ها تغذیه کنند.

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی اضافه کرد: وجود گونه‌ها در شهر موجب جذاب‌تر شدن آن نیز می‌شود. برخی نماد ملی هستند و بعضی دیگر موجب سلامت روان ما می‌شوند. به عنوان نمونه اگر روزی گنجشک خانگی در سطح شهر نباشد، فقدان آن را حس می‌کنیم و بر سلامت روان ما اثرگذار است.

راهکار‌های کاهش اثرات نغییرات اقلیمی

او درباره راهکار‌های کاهش اثرات تغییرات اقلیمی گفت: در این جهت لازم است در فرایندها، شیوه‌ها و ساختار‌های در پیش گرفته شده بازنگری کنیم که نیاز است در سطوح کلی، جوامع محلی، گروه و خانواده اقداماتی صورت گیرد. طراحی باغ‌های زیستی برای حفاظت از زیستگاه مهم است. افزایش این باغ‌ها به گیاهان بومی کمک می‌کند و حیات وحش به این باغ‌ها مهاجرت می‌کنند مانند باغ گیاه‌شناسی.

مصطفوی به مدیریت آب و خاک اشاره و اظهارکرد: درصورت استفاده بهینه از آن و جلوگیری از آلودگی آب و خاک، می‌توان تاثیرات منفی نغییرات اقلیمی را کاهش داد.

او ادامه داد: جلب مشارکت جوامع محلی در برنامه‌های حفاظت از حیات وحش و آموزش آنان در مورد اهمیت حفظ تنوع زیستی می‌تواند تأثیر مثبتی داشته باشد. ایجاد کریدور یا راهرو‌های ارتباط اکولوژیک بر کاهش اثرات تغییرات اقلیمی موثر است. زیستگاه گونه‌های حیات وحش محدود شده است ولی از طریق کریدور‌ها می‌توانند جابجا شوند. از سوی دیگر وقتی یک گروه بومی بر اثر تغییرات اقلیمی آسیب می‌بیند، ورود گونه غیربومی می‌توان ضربه نهایی را به آن وارد کند، اگر مردم این گونه‌ها را نخرند، اثر مخرب گونه‌های غیربومی مانند راکون، انواع ماهی‌ها، خزندگان مثل پیتون و لاکپشت پشت گوش قرمز کاهش می‌یابد.

رییس گروه جانوری دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی افزود: گونه‌های غیربومی مانند بعضی کاج‌ها مثل اللوپتی مواد شیمیایی اطراف خود ترشح می‌کنند که موجب عدم رویش گونه دیگری در اطراف آن می‌شود تا بتواند از منابع غذایی خاک استفاده کند، در نتیجه گونه بومی امکان رویش پیدا نمی‌کند.

مصطفوی در پاسخ به این پرسش ایسنا که آیاد غذادهی دستی به حیوانات ولگرد می‌تواند به حیات وحش شهری آسیب بزند؟ اظهارکرد: به‌طور قطع این کار تاثیر منفی دارد. عامل انقراض خیلی از گونه‌ها نه تنها در ایران بلکه در جهان سگ‌ها و گربه‌ها هستند که از پرندگان تا خزندگان اثر منفی می‌گذارند. اگر به سگ‌ها و گربه‌ها اجازه داده شود آزادانه در سراسر یک محله پرسه بزنند، می‌توانند مناطق طبیعی را با فضولات خود آلوده کنند علاوه بر آن باعث انتقال بیماری به پرندگان و سایر حیوانات وحشی شوند. 

او کاهش مصرف کود را از دیگر راه‌های کمتر کردن تاثیر تغییرات اقلیمی دانست.

مصطفوی در پایان یکی دیگر از راه‌های کمتر کردن تاثیرات تغییرات اقلیمی ذکر کرد و گفت:لازم است هدررفت انرژی در خانه را کاهش داد علاوه بر آن از منابع غذایی محلی بیشتر استفاده و از چمن‌کاری خودداری کنند. کاشت درخت سازگار با آب و هوای منطقه در جذب کربن موثر است علاوه بر آن زیستگاه‌های حیات وحش شهری را تغییر کاربری ندهیم. بخشی مربوط به دستگاه‌هایی مانند شهرداری است و بخشی مربوط به مردم چراکه با قطع یک درخت می‌توان زیستگاه یک گونه را از بین برد.

منبع: ایسنا